Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 59 Qətibə Quliyeva AMEA Nəsimi adına Dilçilik İnstitutu, filologiya üzrə fəlsəfə doktoru gatibevaqifkizi@yahoo.com Qədim uyğur mətnləri kontekstində xitabların üslubi-ekspressiv funksiyaları Açar sözlər: Xitab, qədim uyğur, türkologiya, üslubi-ekspressiv funksiya Ключевые слова:Oбращение, древнеуйгурских,тюркология, стилистически-выразительные функции Keywords: Adresses, Аncient Uigur, Turkology, stylistic- expressive functions Dilçilikdə qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlı olmayan sözlərdən bəhs edilərkən cümlə üzvlərindən fərqli olaraq, cümlənin əmələ gəlməsində bilavasitə iştirak etməyən, heç bir suala cavab verməyən sözlər və söz qrupları nəzərdə tutulur (1, s.216). Cümlənin qurulmasında iştirak edən bu ünsürlər əsasən fikrin dəqiq və düzgün çatdırılmasına xidmət edir. Bunlara vokativlər, intonasiya ilə bağlı olan əmr və sual cümlələri, ara cümlə və ara sözlər daxildir. Xitablar da bu cür söz qruplarına daxildir. Kommunikativ əlaqə zamanı, nitqin təşkilində, eləcə də, ədəbi dil normaları çərçivəsində cümlənin qurulmasında xitabların rolu böyükdür. Dildə müəyyən üslubi-ekspressiv ifadə funksiyasını yerinə yetirən xitablar fərqli şəxslərə, şəxsləndirilən obyektlərə, mücərrəd varlıqlara müraciət məqsədi ilə işlədilir. Müraciət məqsədilə istifadə edilən sözləri və söz birləşmələrini əhatə edən xitablar Türkologiyada az öyrənilmiş, dil tarixi baxımdan çox az tədqiq edilmiş dilçilik sahələrindən biridir. Bu mənada türkoloji dilçilikdə qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlanmayan, sintaktik əlaqəyə girməyən ünsürlər kimi təhlil edilən xitabların cümlədəki mövqeyinin tarixi dil faktları əsasında təsbiti və üslubi funksiyalarının təyini böyük əhəmiyyət kəsb edir. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 60 “Xitab” termini sintaktik kateqoriya kimi ilk dəfə dilçilikdə T.İ.Buslayevin yazdığı “Rus dilinin tarixi qrammatikası” adlı əsərində işlədilmiş və xitaba aid xüsusiyyətlər şərh olunmuşdur (2, s.11). Türkoloji dilçilikdə isə xitabların cümlədəki mövqeyi, müəyyən hallarda mübtəda ilə eşdeğer kimi çıxış etməsi, adlıq cümlə, vokativ cümlə, həmcins üzvlər, ara sözlər, əlavə, xüsusiləşmə, nida ilə eyniləşdirilərək təhlil olunnması, bəzən isə qarışdırılması özünü göstərir. Tədqiqatçı Ş.Orucovanın da qeyd etdiyi kimi xitabın bu cür mövqeyi, türkologiyada fikir müxtəlifliyinin, fərqli mülahizələrin yaranmasına rəvac vermişdir. Türkologiyada ilk dəfə olaraq özbək alimi A.R.Sayfullayev “Müasir özbək ədəbi dilində ara üzvlər” adlı məqaləsində xitabları “cümlənin üçüncü dərəcəli üzvləri” kimi təqdim etmişdir (2, s.61-69). Dildə müəyyən üslubi-ekspressiv ifadə funksiyasını yerinə yetirən xitablar fərqli şəxslərə, şəxsləndirilən obyektlərə, mücərrəd varlıqlara muracaat məqsədi ilə istifadə edilir. xitabla cümlə elementləri arasında məna əlaqəsi olsa da, sintaktik əlaqə yoxdur; adlarla (substantiv/ isimləşmiş sözlərlə) və ismi birləşmələrlə ifadə edilir; xüsusi intonasiya ilə tələffüz edilir; məzmunca ikinci, şəkilcə üçüncü şəxsə aid olur. Ümumiyyətlə, dilçilikdə xitabın bir sintaktik vahid kimi şərhi müxtəlif olsa da, əsasən cümlə üzvləri ilə bağlı olmamağı bütün məqamlarda ön plana çıxarılmışdır. Cümlə üzvləri ilə bağlanmayan, “cümlədışı ünsür”, “ünləm”, “eytiş”, bəzən isə “səslənmə ünləmi”, “hitap”, “cümlə bətninə daxil olan artıq ünsür”, “cümlələri mürəkkəbləşdirən vasitələr”, “üçüncü dərəcəli üzv”və s. kimi sintaktik vahid olaraq təhlil edilən, qrammatik cəhətdən cümlənin başqa üzvləri ilə bağlanmayan sözlərdən, birləşmələrdən ibarət olan xitabdan gah müstəqil, gah da asılı üzv kimi bəhs edilmişdir. Dilçi Ə.Cavadov qeyd edir ki, “qrammatik cəhətdən cümlə üzvləri ilə bağlı olmayan sözlər cümlə üzvü kimi qəbul olunur, çünki cümlə daxilində iştirak edən, müəyyən vəzifəni yerinə yetirən söz, cümlə üzvüdür”. Dilçi alim qeyd edir ki, xitab və ara sözlərin cümlə, onun üzvləri və hissələri ilə semantik bağlılığı mövcuddur (3, s.309, ). Görkəmli dilçi Ə.Dəmirçizadə “Dədə Qorqud” dastanlarının dilində diqqəti cəlb edən əlamətlərdən biri kimi bir sıra əlavə sözlərin D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 61 işləndiyini yazır, bu əlavələrin sırasında “xitab, nida, alqış, qarğış, təsdiq, rədd bildirən ədatlardan, bağlayıcı sözlərdən və şəxsi, qeyri-müəyyənlik bildirən ifadələr”i qeyd edir (4,s.121). Müasir Azərbaycan dili (III) kitabının xitab haqqında tərifi belədir: “nitq prosesində danışanla dinləyənbir-birinə müraciət edərək bir şey soruşmaq, öyrənmək istəyir, ya da onu müəyyən işə təhrik edir” (3, s.310).Xitab bu və ya digər şəxsə müraciət üçün işlənir, bununla yanaşı təbiət hadisələrinə, cansız qüvvələrə müraicət formaları da vardır. Bəzən isə xitab bildirmə, əzizləmə səciyyəsi də daşıyır. Fikrin çatdırılmasında iştirak edən xitab bu cəhətinə görə cümlə üzvlərinə yaxın olur və cümlənin mübtədasıının ekvivalenti kimi çıxış edir. Qədim uyğur mətnlərin dilində istifadə edilən sözlərin leksik- semantik mənə qruplarına, söz yaradıcılığının inkişaf xüsusiyyətlərinə görə müqayiseli təhlili müasir türk dillərinin tarixi lüğət tərkibini, sözlərin qədim dövrdən bu günümüzə qədər keçdiyi inkişaf tarixini izləməkdə, etimologiyasını təsbit etməkdə, köktürkcədə istifadə edilən ayrı-ayrı sözlərin müasir türk dillərindəki müxtəlif məna çalarlarını, işləkliyini və anlaşıqlıq səviyyəsini aydınlaşdırmaqda, araşdırma nəticəsində müəyyən sözlərin aktivlik baxımından hal-hazırda hansı mövqedə olduğunu söyləməkdə bizə kömək edir. Abidələrin dil zənginliyini tamamlayan faktorlardan biri kimi xitabları xüsusilə qeyd etmək lazımdır. Əski uyğurca abidələrin dilində işlənən xitablar özünəməxsus xüsusiyyətlər daşıyır. Bu mətnlərdə nidalı və nidasız işlənən xitablar də geniş işlənmişdir. Qədim uyğur mətnlərinin dilində işlənən xitablar özünəməxsus üslubi keyfiyyətlərə malikdir. “Qədim türkçənin qrammatikası” kitabında A.fon Qaben qrammatik xüsusiyyətlərindən bəhs edərkən mətnlərdən gətirilən nümunələr əsasında dilin bütün yaruslarına dair müəyyən faktları ortaya qoymuşdur. A. Fon Qaben qədim türkçədə xitabları “Nidalar, ədatlar, əlavələr” başlığı altında təhlil etmişdir (5, §.342-343). Ümumiyyətlə, “dildə müəyyən ekspressiv və emosional vəzifəni yerinə yetirən leksik-semantik söz qrupları” [2, s.57] olan xitabların cümlə ilə bağlılığından bəhs edərkən iki məqamı qeyd etmək lazımdır. Bu məqamları qədim uyğur mətnləri kontekstində belə təsnif etmək olar: Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|