Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 62 1. Xitap işin icracısı deyil. Cümlə ilə məntiqi baxımdan asılıdır, mübtəda, tamamlıq və ismi xəbərin ekvivalenti deyil. Bu zaman xitab edilən şəxs işin icrasında passivdir. Danışan dinləyənə bu və ya digər bir iş, hadisə haqqında məlumat verir. Məsələn, qədim uyğurca bir şeirdə: a.Kadğırdukça, kaşı körtlem, kavışığsayur men (həsrət çəkdikcə, qaşı gözəlim, qovuşmaq istəyirəm)(6, ). b.Tengrim, sizni körmişte öküş tınlığlar (tanrım, saysız məxluqlar sizi gördükdə...)(6, s.) c. Teŋrim yazukda boşunu ötünür biz (“tanrım, günahlardan qurtularaq yalvarırıq biz”); (7, ) 2. Xitab cümlə ilə həm məntiqi, həm qrammatika cəhətdən asılıdır. Buna görə də işin icraçısıdır. Bu zaman xitab edilən şəxs işin yerinə yetirilməsində fəal mövqe nümayiş etdirir. Məsələn:. Örneğin: a) Dintarlar yarlıkasar sizing savıngızça, ötügüzçe yorığay men –(Vaizlər (dindarlar),necə buyursanız, sizin sözünüzlə, məsləhətinizlə hərəkət edərəm)(6,Bögü xan şərəfinə mətn, sətr 49). b) Emtı yarlıkançuçı ilig tengrim, yarlıkang ol, mengigü tökelig munsuz özüngüzün körelim. (İndi, mərhəmətli tanrım, iltifatlı olun, əbədiyyən günahsız vücudunuzu görək)(6,II abidə, sətr14). Xitab bir sintaktik vahid olaraq sadəcə müraciət ifadə etməklə məhdudlaşmır, həm də danışanın müraciət etdiyi şəxs və əşyaya münasibəti də ifadə edir. Bu münasibət əzizləmək, məsləhət vermək, yalvarmaq, qarşısındakına kin bəsləmək, hirslənmək, əmr etmək və s. şəkildə ola bilər(8, s.70). “İstər canlı danışıq dilində, istərsə də yazıda müraciətin əsas vasitələrindın biri olan xitab, onun tərkibindəki sözlərin leksik mənası, ifadə tərzi, intonasiyası bədii bir vasitədir”(9,s.306). Bu zaman müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir və üslubi-ekspressiv ifadəlilik təmin edilir. Təyinedici sözlər, şəkilçilər, nida sözləri vasitəsi ilə meydana gələn bu cür xitablara aşağıdakıları nümunə göstərə bilərik: 1) Tüzün bilge kisigler tirilelim, Tengrinin bitigin biz işitelim (6, 5 №li mətn) 2) A...adınçığ amrak... Amrak özkigem... (6, 4 №-li mətn) 3) Kün tengri yarukın teg, köküzlügüm, bilgem, D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 63 Kün tengri yarukın teg, köküzlügüm, bilgem, Körtle tüzün tengrim külügüm, küzünçim Körtle güzün tengrim burkanım, bulunşsuzum(10, ) 4) Barayın tiser baç amrakım Baru yme umaz men... (6, 4 №-li mətn, 4 sətr). Müraciətin forması, üsulu ilə danışan bəzən dinləyəni xarakterizə edir, ona qarşı öz münasibətini bildirir, onun mənsub olduğu keyfiyyətləri açır. Əlbəttə ki, bütün məqamlarda, həm qədim yazılı nümunələrdə, həm də müasir ədəbi örnəklərdə işlənən xitablar ekspressiv səciyyə daşıyır, “xitablar və xitablar vasitəsilə yaranan intonasiya cümləyə yeni məzmun verir” (9,s.308). Xitabların işlənmə xüsusiyyətlərinin təhlili zamanı əsasən onları məzmun və bədii keyfiyyətinə görə iki qrupa bölürlər: 1) Bir qrup xitablar o qədər də bədii keyfiyyətə malik olmur. Bunlar konkret müraciət olunan şəxsi bədii çalar olmadan bildirir. Belə xitablar rəsmi dövlət sənədlərində, məktublarda işlənən xitablardan fərqlənmir; 2) Xitabların ikinci qrupu bədii ekspressiv səciyyə daşııyır. Bu qrupa xitabların əhatə dairəsi, onu təşkil edən sözlər yazıçının sənətkarlıq qabiliyyətindən asılı olaraq müxtəlif şəkildə meydana çıxır. Bu xüsusiyyələrt, əlbəttə ki, qədim uyğurca yazılan mətnlərin dilinə də məxsusdur. Məs.: Xitabların cümlədəki yerindən bəhs edərkən, əsasən onların pre, inter ve post pozisyalarda işləndiyini gğrmək mümkündür: 1) Pre (cümlə başında) pozisiya: a) Teŋrim yazukda boşunu ötünür biz “tanrım, günahlardan qurtularaq yalvarırıq biz”(7, ) b) Tengrim, sizingerü ötünür men...(tanrım size yalvarıram)(7, ) 2) İnter (cümlə ortasında) pozisiya: a) Siz kızarğar sevegek oğlanım, inilerim, inçe katığlanıng – siz qızarırsınız, sevimli oğlanlarlm (övladlarım), kiçik qardaşlarım, inancınızda möhkəm olun (6, VII abidə, sətr 5-6). b) Bu kız adın kişige yarakuluğ ermez, tengrim, sizinge yarağay... (bu kız başqa birinə deyil, ey tanrım, sizə layiq)(6, X abidə, I vərəq, 1-2 sətr) D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 64 c) Ya emtı, amrak oğlanlarım edgü ki-a barınlar (indi, ey mənim əziz (sevimli) övladlarım, yaxşı yola davam edin, gedin...)(Malov, s132, sətr4 ) 3) Post pozisiya: a) Tuş birin munı teg buyanı Tuşayın sizinge, Maytri! (mükafat verib belə savabı, qovuşum sizə, Maytrı!)(6, Maytrı, s. 179) b) Saşmaksız burkan bolmışta, Sakıgıl mini, Maytrı! (Şaşmaz burhan olunca; Düşün beni, (sakın beni), Maytrı!(6, Maytrı, s. 179) c) Tüküz atın yarıştım, Aydım: Emdi al, Utar! (Sürətli atla hücum etdim; Hayqırdım: Al gəldi, Utar!)(10,Döyüş türküsü, s.45,) Xitabların bu cür cümlə daxilində paylanmasını başda, ortada, sonda işlənməsini Ə.Dəmirçizadə janr və üslubi əlamət kimi göstərir. “Müasir azərbaycan dili.Sintaksis” kitabında xitabların cümlədəki yer dəyişmələri onların cümlə üzvləri ilə qrammatik (sintaktik) əlaqə saxlamadığına görə cümlə daxilində müəyyən möhkəm yerinin olmaması ilə izah olunur. “Xitabların yerinin müxtəlifliyinə baxmayaraq, eyni məzmuna malik olur, yerini dəyişməsi ilə cümlədə heç bir məna dəyişikliyinə səbəb olmur” (11, s.222) A.Q.Rudnev xitapların üslubi funksiyalarına toxunaraq xitabların “bədii əsərlərdə nəqletmənin canlandırılması, nitqdə məna və emosionallığın verilməsi üçün” istifadə edildiyini yazır (12, s.17). Xitabların həmhüdud sintaktik kateqoriyalara münasibəti və fərqləndirici əlamətlərini onların qrammatik ifadə vasitələrində əks olunduğunu yazan Ş.Orucova türk dillərində bu vasitələrin zəngin və rəngarəng olduğunu qeyd edir (2,s.57). Bu xüsusiyyət qədim uyğurca mətnlərin dilində də özünü göstərir və emosionallıq, həyəcan, münasibət bildirən xitablar zəngin ekspressiv-üslubi funksiyaları əks etdirir. Bu cür xitabların cümlə daxilində aşağıdakı xüsusiyyətlərini göstərmək olar: 1.Xitabların başında ay, ey, oy, of və s. nidalar işlənir: a) Ay sen Varukdad oğulı, sening ayğang... (Ey sən, Varukdad oğlu, sənin sözün belədir)(6,XV abidə, sətr 6) Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|