Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 65 b) Ay buryuk-a, emrek adayım, Mgastvi kanta ermis (Ay buyuruk, sevgili övladım, Magastavi harada?) (7, Şahzadə və arslan hakkında əfsanə,s.178,). 2.Xitabların sonuna bazi morfoloji elementlər, şəkilçilər əlavə edilərək ekspressivlik möhkəmləndirilir. Çox zaman müraciət edən xitabın sonuna birinci şəxs tək mənsubiyyət -ım, -im şəkilçilərini artırmaqla ekspressiv təsirin yaranmasına müvəffəq olur: a) Tengrim, eksüklüg, yazukluğ biz! (7, sətr 144). b) Amrak oğlım, amrak ökügüm, Yir tengri törümüşte bay yime bar, yok çığay yime bar...(istəkli övladım, yer və göy törədikdən varlı (bəy) yenə var, yoxsul yenə var...)(6,Altun yaruk, s.198-199 ) 3.Eyni xitabın cümlədə təkrar olunması ekspressivliğin daha qüvvətli ifadəsinə xidmət edir: a) Ay mung, ay mung, yitürmis men isig sever amrak adayımın! (Ey azap, ey azap, ben çok istekli aziz evladımı yitirdim...)(6,Altun yaruk, sətr 623 ) Uyğurca mətnlərdə xitabların nidalarla işlənməsinin özünəməx- sus xüsusiyyətləri də diqqəti cəlb edir. Abidələrin dilində işlənən bəzi xitablara nidalar sonda şəkilçi qismində artırılaraq müraciət, iltica bildirir: a) Ulug ilig beg+e! Biş yüz sığınlarka isig öz boşı birsün! (ey ulu hökmdar, be. Yüz sığır həyatını sədəqə olaraq versin). (5, §453) b) Emgek+a ! (Ey istirab), (5, §343) c) İligler beglerning kut tengrisi+a! (ey hökmdarlar və bəylərin səadət tanrısı!) (5, §343) d) Kut kolur biz Tengrim+e! Etüzümüzni küzeding, Üzütümüzni boşunq! (Səadət umuruq, ey tantım; Vücudumuzu saxlayın, Ruhumuzu azad edin!) (10, İlahi, s.79) e) Bu savnıng baca son qınta Maqastvi tigin ınça tip tidi: Ay içilerim+a! (bu sözü eşidib üçüncü Maqastvi şahzadə belə ded: ay mənim böyük qardaşlarım!)(6, Altun yaruk,sətr 615) A.fon Qaben a, ya, ay, ey nidaları ilə işlənən xitablardan bəhs edərkən “xitab edilən şəxsə sən, nəzakətli ifadə ilə isə siz deyilir. III şəxs tək seçilərsə daha çox rəsmi müraciət” olduğunu qeyd edir (5, §.453). D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 66 Türk dillərində xitabların qrammatik ifadə vasitələrini və leksik- semantik xüsusiyyətlərini təhlil edən dilçi alim Ş.Orucova “fərqli türk dillərindən əldə edilən nümunələrə əsasən uca tanrıya edilən müraciətlərin” zəngin olduğunu və istər qədim yazılı mətnlərdə, istərsə canlı danışıq dilində, istərsə də bədii sənət nümunələrində Allaha xitabın mühüm yer tutduğunu qeyd edir(2, s.100-98). Həqiqətən də, ədəbi mətnlər əsasında aparılan araşdırmalar nəticəsində əldə edilən faktlar əsasında “tanrıya” edilən xitabların daha çox olduğunu görmək mümkündür. Bu vəziyyət həm qədim türk mətnlərində, həm də sonrakı dövrlərdə qələmə alınan türkdilli yazılı abidələrin dilində Tanrıya xitabın daha geniş yayıldığı müşahidə edilir. Bu mənada mətnlərin dilində nida olmadan meydana gələn xitablara aid nümunələrə rats gəlirik. Mətinlərdə “ey”, “ay” nidalarının işlənmədiyi, söz sonuna I şəxs tək mənsubiyyət şəkilçisinin (-ım, -im, -m, ) əlavəsi ilə əmələ gələn xitablar çoxdur: Te- ngrim, oğlanım, oğlım və s. Əski uyğurca manixey dini məzmunlu “Xuastuanift” abidəsində oxuyuruq: Teŋrim, emtı men Raymast ferzind ögünür men yazukda boşunu ötünür men manastar xirza-h. “Tanrım, men Raymast övladı günahlardan azad olaraq yalvarıram. Bizi bağışla!”; Teŋrim yazukda boşunu ötünür biz “tanrım, günahlardan qurtularaq yalvarırıq biz” (10, s. 178). Başqa bir uyğurca manixey məzmunlu bir şeirdə eyni formada xitablar işlənmişdir: a) Körtle tüzün tengrim külügüm, küzünsüm, Körtle güzün tengrim burkanım bulunçsuzum...(Gözəl, əsil Tanrım, şöhrətlim, qoruyucum! Gözəl, əsil Tanrım, bürhanım, bulunma- zım).(10,İlahi, s.102) b) Maha puruş, ulu er, suu-vikiranda şiri, Manqqalım, sizinge yükünür (Mahapuruşa, böyük ər, Sunvirkranda şri; Şöhrətlim, sizə ibadət edirəm) (10, Türk buddist şeiri, s.109) Fərqli üsullarla yaranan xitablar, qədim uyğur mətnlərinin dilində əsasən əvvəlində nidaların gəlməsi, xitabların sonuna morfoloji elementlər, əksərən I şəxs tək mənsubiyyət şəkilçisiini artırmaqla ekspressiv-üslubi təsir yaranmışdır. İnsan bildirən, başqa canlıların adlarını bildirən və cansız D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 67 əşyaların və mücərrəd anlayışları ifadə etməsi ilə xitablar üç növə bölünür. İnsana aid xitablarda əsas məqsəd dinləyicinin diqqətini cəlb etməkdirsə, qalan xitablarda əsas məqsəd ifadənin təsirini, ekspressiv gücünü artırmaqdır (11, s.218, 219) Dilin rəngarəngliyini, ekspressiv çalarlığını, müraciət olunanın statusunu və şəxsi keyfiyyətlərini, müraciət edənin kimliyini və cəmiyyətdəki mövqeyini əks etdirən xitabların qədim uyğurca mətnlər kontekstində, tarixi dil faktları işığında araşdırılması onların istər qrammatik-leksik, istərsə də semantik-üslubi, sintaktik vahid olaraq türk dilçiliyindəki mövqeyini təsbit etmək baxımından əhəmiyyətli olduğunu söyləmək olar. ƏDƏBİYYAT: 1.Abdullayev Ə., Seyidov Y., Həsənov A. Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis. IV hissə. III nəşr, Bakı, Şərq-Qərb nəşriyyatı, 2007, 424 s. 2.Orucova, Ş. Ə. Türk dillərində xitab. Bakı, Nurlan, 2007, 200 s. 3.Müasir Azərbaycan dili. Sintaksis, III cild, Bakı, 1981. 4.Dəmirçizadə Ə. M. Azərbaycan ədəbi dilinin tarixi. I hissə. Bakı, Marif, 1979, 5.Gabain A. von. Eski Türkçenin Grameri (Çeviren: M.Akalın). Ankara: TDK, 2007, XXIII+313 s. 6.Əski türk yazılı abidələrinin müntəxabatı. (Tərtib edəni, ön söz və lüğətin müəllifi Ə.A.Quliyev). Bakı, Bakı Universiteti nəşriyyatı, 1992, 279 s. 7.Малов, С.Е.. Памятники древнетюркской письменности. (Тексты и исследования). М.-Л.: 1951. 451 с. 8.Şahbazova Z. Xitablar və onların linqvistik xüsusiyyətləri. Azərbaycan filologiyası: İnkişafın yeni mərhələsi» mövzusunda Respublika elmi konfransının materialları, Bakı, 2016, “Bakı Universiteti” nəşriyyatı, səh.67-72. 9.Azərbaycan bədii dilinin üslubiyyatı. Oçerklər. Bakı, Elm nəşriyyatı, 1970, 357 s. 10. Cəfərov N.Q. Qədim türk ədəbiyyatı müntəxabatı. Bakı: AzAtam, 2004, 322 s. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|