Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 75 leksik vahiddir. Azərbaycan dilinin izahlı lüğətində pəri sözü belə izah olunur: “Pəri- əsatirdə cinlərin çox gözəl və cazibəli şəkildə təsəvvür olunan qismi” (6 s. 498). D.Əliyeva pəri mifonimi barədə yazır ki, mifonim pəhləvi dilində Pairk formasında işlədilir, cin, qadın cin mənalarını verir. “Avesta”da bu mifonim Pairika formasında işlədilir və çox eybəcər qadın kimi təsvir edilir. Zərdüşt ona düşmən kəsilən üç varlığı lənətləyir ki, onlardan biri də Pəridir. (8.s.107) Əksər Azərbaycan nağıllarında pərilər su ilə bağlıdırlar. Nağılların çoxunda onlar göyərçin cildində olurlar, bəzən ceyran cildində çay sahillərinə və ya bulaq başına gəlirlər. “Tapdıq” nağılında xeyirxah pəri- göyərçin obrazına rast gəlinir. Pərilər cildlərini çıxardandan sonra onlar gözəl qıza çevrilirlər. Pərilərin geyimlərini ələ keçirəndən sonra onlar çılpaq qalmasınlar deyə, bir sıra işləri yerinə yetirməyə razılaşırlar. Folklorda bəzən pərilər öz cildlərini çıxardıb adi qız kimi qəhrəmanlara ərə gedirlər “Məlik Cümşüdün nağlı”nda Fəxri-süleymanda padişahlıq edən pərilər padşahının qızı Məleykə Cahan Əfruz xanımın divlərdən, pərilərdən ibarət qoşunu vardır. “Hatəmin nağılı”nda pərilər ölkəsi Gülüstanı – İrəm yer adına, pərilər padşahının qızı Mələkxatun mifoniminə rast gəlirik. Onun qarovulçuları divlərdir. Nağıllarımızda pərilər çox gözəl qızlar kimi təsvir edildiyindən zaman keçdikcə pəri sözü də gözəl qız mənasını ifadə edən söz kimi işlənmişdir. Görünür, bu nağıllarımızda pərilərin öz göyərçin donunu çıxardıb, ya da adi qız kimi qəhrəmanlara ərə getməsi ilə bağlıdır. Nağıllarda misilsiz gözəlliyi təsəvvür edərkən belə bir ifadə işlənir: “Aya deyir sən çıxma mən çıxım, günə deyir sən çıxma mən çıxım”. Folklorumuzda pərilər gözəllik rəmzi, simvoludurlar. Buna görə də müasir dövrdə pəri leksik vahidindən şəxs adı kimi geniş istifadə olunur. Pəri leksik vahidi antroponimlərin tərkibində tək işlənməklə yanaşı, həm də iki kompanentli şəxs adlarının tərkibində də işlənir. Məsələn, Nazpəri, Gülpəri, Aypəri və s. “Kəl Həsənin nağılı”nda Pərizad pəri adına rast gəlinir. Pərizad bu gün də Azərbaycanda qız adı kimi işlənməkdədir. Pərzad /Pərizad – fars mənşəli olub, pəri+zad (ə) sözlərindən ibarətdir. “Pəridən doğulmuş, pəri balası” mənasında, məcazi anlamda “gözəl ananın gözəl balası” deməkdir. Folklorda pərilərin oxşar variantı olan hurilər öz əksini tapmışdır. Huri ərəb mənşəli sözdür və “cənnət qızı” mənasını ifadə edir. Huri sözündən gözəlin epitetlərindən biri kimi istifadə edilir. Məsələn, Səndən D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 76 qeyri huri görsəm, sevmərəm; Qaldır rübəndini, görüm gül üzünü (“Koroğlu” dastanı) “Bəxtiyarın nağılı”nda Hurizad pərilər padşahının qızıdır. Azərbaycanda Hürzad şəxs adı işlənməkdədir. Huri leksik vahidi mələk sözü ilə semantik əlaqəyə girərək mürəkkəb söz yaradır. Məsələn, huri-mələk sözü dilimizdə işlənməkdədir. Azərbaycan nağıllarında çoxlu mifotoponimlərə təsadüf olunur. Mifotoponim –adətən, qədim miflərdə, əfsanələrdə, əsatir və nağıllarda işlənən toponimlərdir. “Şah oğlu Bəhrəmin nağılı”nda Qaf dağı, “Hatəmin nağılında Gülüstani-İrəm”, “Reyhanın nağılı”nda, “İbrahim” nağılında Ənbərquh dağ adına, “Bənidaş şəhərinin sirri” nağılında Bənidaş, “İskəndərin Qaranlıq dünyaya getməsi”nağılında Qaranlıq dünya və s. mifotoponimlərə rast gəlinir. “Hatəmin nağılı”nda pərilər ölkəsi olan Gülüstani – İrəm yer adına təsadüf olunur. Gülüstani – İrəm - 1) Şərq əsatirində -Yəməndə olduğu rəvayət edilən əfsanəvi bir bağ, 2) məc. behişt, cənnət. (4. s. 247) Azərbaycan nağıllarında rast gəlinən mifik onomastik vahidlər arasında mifofitonimlərin özünəməxsus yeri vardır. Adətən qədim miflərdə, əsatir və nağıllarda işlənən fitonimlər mifofitonimlər adlanır. “Tapdığın nağılı”nda möcüzəli Xəbər ağacı vardır. O, hər şeyi görür və hər şeydən xəbərdardır. Xəbər ağacı baş vermiş hadisələri Şəms xanıma danışır. Azərbaycan nağıllarında mifik bitki adlarına rast gəlinir. “Yetim İbrahim” nağılında Səməngül mifofitoniminin adı çəkilir. Qeyri-adi olan bu çiçək torpaqda bitmir, divin dustaq etdiyi qızın qanından əmələ gəlir. Qızın burnundan axan hər damla Səməngülə çevrilirdi. Fars dilində səmən “yasəmən ağacına və gülünə” deyirlər. Səməngül “yasəmən gülü” deməkdir. (4 s. 548) Folklordakl mifonimləri tədqiq etmək onu yaradan türklərin mənəvi, psixoloji xüsusiyyətlərini öyrənmək, əski dünaygörüşünü araşdırmaq deməkdir. ƏDƏBİYYAT: 1. M.Adilov A.Paşayev. Azərbaycan onomastikası (izahlı terminoloji lüğəti). Bakı: Nurlan, 2005, 487 s. 2. R.Qafarlı. Mif və nağıl. Bakı. 1999. ADPU. 448 s. 3. Abdullayeva. S. Mifonimlər. Azərbaycan onomasitkası problemləri. V konfrans. 1995. 4. Ərəb-fars sözləri lüğəti. Bakı: Azərb.SSR Elmlər Akademiyası nəşriyyatı, Yazıçı. 1984. 1036 s. D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 77 5. N.Gəncəvi. İskəndərnamə. Bakı. 1983, Bakı. 648 s. 6. Azərbaycan dilinin izahlı lüğəti.III c., Bakı: Elm, 1983, 555 s. 7. V.Vəliyev. Azərbaycan folkloru. Bakı. Maarif. 2005.s. 368 8. Əliyeva D. Onomastik fahidlərin folklorda təzahürü. Bakı: Maarif, 2016, 320 s. Тунзала Бахшиева Мифонимы Резюме В статье исследуются мифонимы, встречающиеся в фольклоре. Мифонимы подразделены на группы: мифоантропонимы, мифотопонимы, мифозоонимы, мифогидронимы, разъясняются их значения. Исследование мифонимов представляет интерес для изучения мировозрения, моральных принципов азербайджанского народа в древнейшие времена. Семантика мифонимов сложна. Они широко распространены. Исследования, связанные с мифологической лексикой позволяют проследить исторический путь развитие языка, дают возможность исследовать словарны состав. Исследования мифонимов помагают уточнять характерные особенносты ряда лексем, исследовать лексику различных фольклорных текстов, выявлять их характерные черты. Изучение мифонимов лингвокультурологичес- кой точки зрения имеет большую ценность. Tunzala Baxshiyeva Mythonims Summary Mythonims encountered in folklore are researched in the article. Mythonims are derived into the following groups as mythanthroponyms, mythoponyms, mythozoonyms, mythophytoneum and myhohydrons. Investigation of mythonims is important from the point of learning the world-outlook, moral world of ancient Azerbaijanis. Mythonims are semantically rich words. Their coverage is very large. Researches related with mythological lexicology give opportunity to analyze the development of the language and its lexicography. Investigation of mythonims in our language also gives opportunity to define more precisely the specific features of lexems, to analyze the vocabulary of folklore texts and define their typical characteristics. Analysis of mythonims is very valuable from linguo-cultural aspect. Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|