Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

•
 
girov qoyulan əmlakm ödəmə qabiliyyəti; 
•
 
bankm girov qoyulan əmlaka nəzarəti həyata keçirmək imkanı. 
Girov mexanizminin keyfiyyətinin qiymətlənlmlməsi meyarları
 
Etibarlı lıq 
reytinqi
 
Giro y 
qoyulan 
əmlakın 
dəyəri ilə 
kreditin 
məbləği 
arasmdak ı 
qarşıhqlı 
nisbət
 
Girov 
predmetlərin in 
ödəmə 
qabiliyyəti
 
Girov predmetinə 
nəzarəti həya- ta 
keçirmək imkanı
 
Nümunə
 
lər
 
A
 
100 % çox 
və ya ona 
bərabər
 
Asanlı qla 
reallaĢan
 
Bütünlü klə 
bankm nəzarəti 
altmda
 
Bankda pul 
depoziti
 
B
 
100 %-dən 
az
 
Qiymət 
tərəddüd edə 
bilər və 
reallaĢma ilə 
bağlı
 
çətinliklər 
yarana bilər
 
 
Banka qorunmaq 
iıçün təqdim 
olunan və 
qiymətləri təyin 
edilən qiymətli 
kağızlar
 
C
 
100 %-dən 
az
 
Qiymət 
tərəddüdlərə 
məruz qala bilər 
və reallaĢma ilə 
bağlı
 
çətinliklər 
yarana bilər
 
Nəzarət ilə 
problemlər 
mövcuddur
 
Qiymətl əri təyin 
edilməyən 
qiymətli kağızlar 
və müĢtərinin 
əmtəə qiy- 
mətliləri 
ehtiyatları
 
D
 
100 %-dən 
az
 
Qiymət aĢağı 
düĢür və 
reallaĢma ilə 
bağlı 
problemlər 
mövcuddur.
 
Nəzarət ilə 
problemlər 
mövcuddur
 
MüĢtə- rinin 
əmtəə 
qiymətliləri
 
E
 
100
 
%o-dən az
 
Qiymət aĢağı 
düĢür
 
Nəzarət yoxluq 
təĢkil edir
 
MüĢtə- rinin 
əmtəə 
qiymətliləri
 
 
 
                    5.ZƏMANƏT VƏ HA VADARLIQ 
Zəmanət və havadarlıq da kreditin qaytarılmasmm təminatı for- masıdır. Onlar girov kimi kreditorun 
maraqlarmı hüquqi və iqtisadi ba- xımdan müdafıə etmək qabiliyyətinə malik olub fərqli ilkin 
əsaslara ma- lik olurlar. Bu halda borc alan Ģəxsə görə əmlak məsuliyyətini bir qayda olaraq üçüncü 
Ģəxs daĢıyır. Zəmanət öhdəliyinin subyektinə, zəmanətin tərtib olunması qaydasma, ödəniĢin təminatı 
üçün istifadə olunan vəsa- itlərin mənbəyinə görə fərqlənən zəmanətlərin bir neçə növü mövcuddur.
 
Maliyyə baxımmdan daha sabit müəssisələr və ya vəsaitlərə malik xüsusi təĢkilatlar, banklar, nadir 
hallarda isə borcalan müəssisələr zə- manət öhdəliyinin subyektləri kimi çıxıĢ edə bilər.
 
KitabYurdu.az 
206
 

---

ABġ - da uzun müddət ərzində borcalan müəssisələrin kreditin almmasmdan əvvəl bankda müəyyən 
məbləğdə depozit formalaĢdırma- ları ilə bağlı təcrübə tətbiq olunmuĢdur. Adətən «10+10» prinsipi 
istifa- də olunmuĢdur. O, borcalanm borcu alana qədər ona veriləcək kreditin 10% mislində depozit 
yaratmasmı, bu vəsaitin daha 10%-in isə kreditin təqdimatmdan sonra depozit hesabma köçürməsini 
bildirirdi. Beləliklə, borc alan müəssisənin alınan kreditin 20% mislində xüsusi depoziti kre- ditin 
vaxtlı-vaxtmda ödənilməsinin zəmanəti kimi xidmət göstərirdi. Lakin bu halda da zəmanət 
kreditorun maraqlarmı qismən müdafıə et- məyə icazə verir. Bu cür təcrübəni bizim ölkəmizdə də 
istifadə edərək, bankda kredit alan müĢtərini bu bankda hesablaĢma və ya depozit he- sabı açmağa və 
bu hesabda müəyyən məbləğdə vəsaitlər saxlamağa məcbur etmək olar. Bu gün ölkəmizdə bu hallar 
təcrübədə istifadə edilir.
 
ABġ - da zəmanətlər məqsədli fondlara malik xüsusi hökumət təĢ- kilatları tərəfindən də təqdim 
olunur. Bu cür təĢkilatlardan biri də onla- rm inkiĢafma dair məqsədli proqramı həyata keçirən kiçik 
müəssisələrin fəaliyyəti üzrə inzibati idarədir; bu müəssisələrə kreditlərin 90%-i inziba- ti idarənin 
zəmanəti altmda verilir. Bu zaman kreditə görə güzəĢtli ödə- niĢ, xüsusilə də zəmanətsiz kreditlərlə 
müqayisədə 1-1,5%) aĢağı verilir.
 
Kiçik və orta müəssisələrin dövlət yardım fondunu bizim ölkəmiz- də də yaratmaq məqsədəuyğundur 
və o kiçik fəaliyyətin zəmanətli inki- Ģaf mənbəyi kimi istifadə oluna bilərdi və bank krediti bu 
zaman əsas mənbə olardı.
 
Zəmanətlər banklar tərəfmdən də təqdim oluna bilər. Əsasən də beynəlxalq hesablaĢmalar və 
beynəlxalq kreditlərin almması zamanı bank zəmanətləri xüsusilə geniĢ Ģəkildə tətbiq olunur. Bu cür 
zəmanətlər həm xüsusi sənəd (zəmanət məktubu), həm də vekselin üzərindəki yazı Ģəklində (aval) 
təqdim olunur.
 
Ölkəmizdə də bank zəmanətləri istifadə olunur. Bank zəmansti hər zaman müəyyən müddətə verilir. 
Onun qüvvəyə minməsi bir qayda olaraq kredit müqaviləsi üzrə öhdəliyin yaranması anmdan 
baĢlamr. Zə- manətlərin verilməsi təmənnalı xarakterə malik olur. Onun təqdimatı ilə bağlı xidmətlər 
həm zaməntlərin verilməsinə kimi, həm də onlarm icra olunmasmdan sonra da ödənilə bilər. 
Təcrübədə zəmanət kreditora ünvanlanan zəmanət məktubu və ya zəmanət müqavibsinin zamin və 
be- nefısarı (bank-kreditor) arasmda imzalanması ilə tərtib oluna bilər. Bir çox hallarda müqavilənin 
bağlanmasma borc alan Ģəxsi də cəlb edirlər. Yəni bu zaman müqavilə üçtərəfli müqavilə olur. Bu 
cür müqavilə nəinki kreditorun, eləcə də zaminin və borc alan Ģəxsin qarĢılıqlı hüquq və vəzi- 
fələrinə malik olur. Bank zəmanəti müqaviləsi üçün əhəmiyyətli Ģərtlərə hansı konkret müqavilələrin 
və hansı məbləğdə təmin olunması və zə- manətin qüvvədə olduğu müddət daxil olur.
 
Benefısarinin bank zəmanəti üzrə pul məbləğinin ödənilməsi haq- qmda tələbi təqdim olunan 
müddətin bitməsinə kimi zaminə təqdim olunmalıdır.
 
Adətən bank zəmanəti kreditor qarĢısmda öhdəliyin yerinə yetiril- məsi ilə qüvvədən düĢür.
 
Kreditin qaytarılmasının təminatı forması kimi çıxış edən zəmanətin effektivliyi bir sıra amillərdən 
asılıdır.
 
Birincisi, kredit verən bank tərəfindən zaminin sabit maliyyə du- rumunun real qiymətləndirilməsi 
birincidərəcəli əhəmiyyətə malik olur. Çünki ölkəmizdə bank zamin kimi çıxıĢ edir və bu zaman 
onun maliyyə sabitliyi haqqmda dəqiq informasiya, bu informasiyanm təhlili və qiy- mətləndirilməsi 
metodları daha vacibdir.
 
Banklarm kreditin qaytarılmasmm təminatı üçün zəmanətlərin iki növünü istifadə etdiyi ABġ 
təcrübəsi daha maraqlıdır. Əgər zaminin ma- liyyə sabitliyi şübhə doğurursa və ya məlum deyilsə, o 
zaman zaminin əm- lakının girovu ilə təmin olunan zəmanət tətbiq olunur. Yəni zamənət girov 
öhdəliyi ilə tamamlanır. Zaminin sabit maliyyə durumuna qarĢı etimad zamanı təmin olunmayan 
zəmanət istifadə olunur.
 
İkincisi, zəmanətin almması zamanı krediti verən bank zaminin öhdəliyini yerinə yetirməyə hazır 
olmasmda əmin olmalıdır. Bunun üçün xarici banklar zaminin öhdəliyini yerinə yetirməsi niyyəti ilə 
bağlı zamin ilə məcburi söhbəti təcrübədən keçirirlər.
 
Üçäncüsü, zəmanətlər zamənət vermək səlahiyyətinə malik Ģəxslər tərəfindən düzgün tərtib olunmalı 
və imzalanmalıdır.
 
Havadarlıq da bankm həm hüquqi, həm də fiziki Ģəxslər ilə qarĢı- lıqlı münasibətləri zamam tətbiq 
olunan və hər zaman yazılı Ģəkildə tər- tib olunmuĢ müqavilə ilə təsdiq olunan kreditin 
qaytarılmasımn təmina- tı formasıdır. Havadarlığm yazılı formasma riayət olunmaması müqavi- 
lənin etibarsız Ģəklə düĢməsinə səbəb olur. Bu cür müqaviləyə müvafiq olaraq havadar kreditor 
KitabYurdu.az 
207
 

---