Mühazirə müəllimi: Dos., İFD, Ceyhun Nəsib oğlu İsmayılov MÖvz bank sistemiNİn təŞKİLİ VƏ FƏALİYYƏTİNİN Əsaslari

qarĢısmda kreditlərin və ya onlara hesablanan
 
faizlərin bütün məbbği ilə bağlı öhdəliklərin borlu Ģəxs 
tərəfindən yerinə yetirilməsinə görə cavabdehliyi öhdəsinə götürür. Havadarlıq müqaviləsi borc alan 
Ģəxsin iĢtirakı olmadan havadar ilə kreditor-bank arasmda bağlana bilər. Lakin bəzən banklar bu 
müqavilədə iĢtiraka borc alan Ģəxsi də cəlb edirlər.
 
Havadarlıq müqaviləsinə əsasən borcalanm bank qarĢısmdakı öh- dəliyi ilə bağlı birgə məsuliyyət 
meydana çıxır. O, cərimənin tutulması ilə bağlı borcalana müraciət etməyənə kimi və kreditin 
ödənilməsi ilə bağlı rədd cavabı almayana kimi bankm havadara qarĢı tələbləri irəli sürmək 
iqtidarmda olmaması deməkdir.
 
Havadarlıq onun təmin etdiyi kredit öhdəliyinin bitməsi ilə bitir. Havadarlıqdan istifadə havadarm 
kredit ödəmə qabiliyyətinin ət- raflı Ģəkildə təhlilini tələb edir.
 
Ölkəmizdə havadarlıq fıziki və hüquqi Ģəxslərin kreditləĢməsi za- manı daha geniĢ tətbiq olunmuĢdur 
və bu zaman havadarlar kimi təĢki- latlar və vətəndaĢlar çıxıĢ edə bilər.
 
Havadarlıq müqaviləsinin almması zamanı banklar müqaviləyə imza atan Ģəxslərin səlahiyyətini və 
müqaviləyə qoyulan imzalarm həqi- qiliyini, həmçinin müqavilənin məzmununu, onun tərtib olunma 
qayda- smı ətraflı Ģəkildə yoxlamalıdır. Bu məqsədlər üçün xarici ölkələrin banklararası təcrübəsində 
səlahiyyətli Ģəxslərin kitabı adlanan rəsmi sə- nəd mövcuddur və bu sənəddə ödəniĢ sənədlərini 
imzalamaq hüququna malik Ģəxslərin dairəsi və onlarm imzalarmm nümunələri əksini tapmıĢ- dır. 
Müqavilədə havadarlığm kimə verildiyi, kimə görə verildiyi, hansı öhdəliyin yerinə yetirilməsinə 
görə verildiyi, həmçinin borcalana görə cavab vermək niyyətinin varlığı da dəqiq müəyyən 
olunmalıdır.
 
 
                 6.KREDİT TƏMİNA TININ KEYFİYYƏTİNDƏN VƏ MA LİYYƏ   DURUMUNDAN 
ASILI OLARAQ MÜƏSSİSƏLƏRİN KREDİTRİSKİDƏRƏCƏSİ ÜZRƏ TƏSNİFATI 
Kredlitin qaytarılmasmm təminatı üsullarmm müxtəlifliyi iqtisadi nöqteyi-nəzərdən müəyyən 
vəziyyətdə onlardan birinin konkret olaraq düzgün seçilməsini və banklar tərəfindən istifadə 
olunmasmı tələb edir. Məsələn, Almaniyanm bank təcrübəsində kredit sifariĢinin nəzərdən ke- 
çirilməsi zamanı təqdim olunan kreditin riski predmetinə dair konkret borcalanm maliyyə 
vəziyyətinin təhlili həyata keçirilir. Risk meyarlan kimi isə iki göstəricini istifadə edirlər:
 

 
borc alanın maliyyə durumu;
 
❖ onda mövcud olan kredit təminatının keyfiyyəti.
 
Almaniyanm iqtisadi həyatmda borcalamn maliyyə durumu gəlirli- lik səviyyəsinə və xüsusi 
vəsaitlər ilə təminat payına görə təyin olunur. Bu
 

 
meyarlara müvafiq olaraq kreditin vaxth-vaxtmda qaytarılmaması ilə bağlı riskin müxtəlif 
dərəcəsinə malik müəssisəbrin üç qrupunu ayırd edirlər. Bu növbəti maliyyə durumuna malik 
rnüəssisələrdir:
 

 
nöqsansız maliyyə durumu, yəni xiisusi vəsaitlərin mötəbər bazası və gəlirliliyin yüksək 
norması;
 

 
kafi maliyyə durumıı;
 
 qeyri-kafi maliyyə durumu, yəni xüsusi vəsaitlərin cüzi payı və gəlirliliyin aşağı səviyyəsi.
 
Bütün müəssisələri borcalanın mövcud təminat keyfiyyəti baxımın- dan dörd risk qrupuna bölmək 
olar. Bu növbəti təminata malik müəssisələrdir:
 

 
nöqsansız təminat;
 

 
təminatın kafi, lakin əlverişsiz strukturu;
 

 
çətin qiymətləndirilən təminat;
 

 
təminatın çatışmamazlığı.
 
Hər bir borcalan müəssisə üçün eyni zamanda amillərdən ikisinin qüvvədə olmasım nəzərə alaraq 
kredit riskinin dərəcəsi haqqında yekun nəticəyə gəlmək üçün növbəti cədvəli tərtib edirlər (cədvəl 
9.2).
 
9.2. cədvəlindən göründüyü kimi kredit riskinin dərəcəsinə görə müəssisələrin dörd qrupu ayırd 
edilir. Birinci qrupa aid edilmə minimal risk deməkdir. Çünki bu zaman kreditin qaytarılması ya 
nöqsansız ma- liyyə durumu, ya da onda mövcud olan təminatın yüksək keyfiyyəti he- sabma təmin 
olunur. Müəssisələrin hər bir növbəti qrupunda risk dərəcəsi artır.
 
Cədvəl 9.2.
 
Kreditin qaytarılması riskinin dərəcəsinə görə müəssisələrin təsnifatı.
 
KitabYurdu.az 
208
 

---

Maliyyə duruınu 
 
Qaytarılırma
 
təminatı
 
 
nöqsansız maliyyə 
durumu
 
kafi maliyyə 
durumu
 
qeyri-kafi maliyyə 
dıırumu
 
Nöqsansız
 
təminat
 
1
 
1
 
1
 
Təminatm kafi, lakin 
əlveriĢ- siz strukturu
 
1
 
2
 
3
 
Çətin
 
qiymətləndirilən
 
təminat
 
1
 
3
 
4
 
Kifayət etməyən 
təminat
 
1
 
4
 
5
 
Təmitıatın keyfiyydt meyavlanna bunlar aiddir:
 
•
 
kreditlər və onlara hesablanan faizlər üzrə borcun əsas məbləği- nin banka kompensasiyası 
üçün kafılik, 
•
 
ödəmə qabiliyyəti; 
•
 
hüquqi sənədlərin tərtib olunmasma və saxlanmasma dair zəruri tələblərə riayət olunması. 
Təminatm keyfiyyətinin müvafiq kateqoriyalarmm kredit və ona hesablanan faizlər üzrə borca 
xidməi keyfıyyəti ilə uzlaĢmasmdan asılı olaraq risklilik dərəcəsinə görə kreditlərin dörd qruppu 
ayırd edilirdi:
 
I. - standart kredit (1% risk);
 
II. - qeyri-standart kredit (20%-ə bərabər olan orta risk səviyyəsi);
 
III
- şübhəli kredit (50%-ə bərabər olan yüksək risk səviyyəsi);
 
IV
- ümidsiz kredit (qaytanlma ehtimalı praktiki olaraq yoxluq təşkil edir, yəni risk dərəeəsi 100%-
ə bərabər olur).
 
Ġkincidərəcəli təminatm keyfıyyətinə dair iki kateqoriya ayırd edi- lir. Bu zaman hüquqi sənədlərin 
məzmununa dair tələblər və ödəmə qabi- liyyəti keyfiyyət meyarları olur.
 
Hər iki meyarlarm məzmunu daha geniĢdir. Xüsusilə də, maddi dəyərlər və daĢmmaz əmlak üçün 
ödəmə qabiliyyəti müvafiq girov predmetlərinin sabit bazarmm varlığı və 180 təqvim günündən artıq 
ol- mayan müddətdə reallaĢma qabiliyyəti ilə müəyyən olunur; qiymətli kağızlar üçün - Milli Bankm 
normativ sənədində sadalanan tiplərə mənsubiyyət ilə. Girov müqaviləsinin məzmununa qarĢı irəli 
sürülən tə- ləblər ilk növbədə mövcud itkilər ilə onlarm reallaĢmasma və ya girov hüquqlarmm 
reallaĢmasma mane olan Ģərtlərin yoxluğu haqqmda bor- calanın təminatmm həmin müqavilədə 
varlığma Ģamil olunur.
 
Digər prinsipial dəyiĢiklik kredit riskinin tənzimlənməsi prosesində kreditin təminatma dair 
ikincidərəcəli üsullarm istifadəsi qaydasma aid olur. Müasir dövrdə təminatın keyfiyyəti fərdi 
kreditin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə (qiymətdən düĢmə ehtimalma) deyil, onunla bağlı 
yaradılan ehtiyatlarm həcminə təsir göstərir. Nəticədə təminatm key- fiyyəti bankın kredit 
əməliyyatlarmm keyfiyyətindən asılı olaraq bankın fəaliyyətinin maliyyə nəticələrinin tənzimlənməsi 
amili olur.
 
KitabYurdu.az 
209
 

---