Mundəricat I böLMƏ. Konstitusiya hüququnun ümumnəzəri
Yüklə 5,1 Mb. Pdf görüntüsü
|
kili forması kimi əsas forma yalnız bələdiyyələrdir. Qanunvericilik sistemi əslində adından da göründüyü kimi, geniş məsələləri əhatə edir. Burada dövlətin normativ hüquqi aktlan arasındakı münasibətlər, o cümlədən norma- laşdınlması mümkün olan ictimai münasibətlər sisteminə qoyulan tələblər əks olunur. Dövlətlə cəmiyyətin əlaqədə olduğu vasitələrdən biri də məhz qanunverilcilik sistemidir. Çünki dövlətin və cəmiyyətin tələbləri yalnız normativ hüquqi aktlar sistemində əks etdirildikdə, rəsmiləşdiril- dikdə qarşı tərəf üçün hüquqi nəticələr doğura bilən məcburi hüquqi öhdəliyə çevrilir. Burada təbii hüququn pozitiv hüquqa çevrilməsi məsələləri əks olunur. Hər bir konstitusiya hüquq institutu digəri ilə sıx əlaqədədir. Onları təcrid etmək ancaq mənfi nəticələr verə bilər. Bəzən bir prinsip bir neçə konstitusiya hüquq institutunda müxtəlif şəkillərdə əks olunur. Məsələn, hakimiyyət bölgüsü prinsipi yığcam şəkildə əsası müəyyən- ləşdirilməklə konstitusion quruluşun əsasları institutunda əks olunur. Eyni zamanda bu prinsip dövlət hakimiyyətinin təşkili institutunda artıq inkişaf etdirilmiş və dəqiqləşdirilmiş şəkildə dövlət orqanları arasında münasibətlər formasında realizə olunur. Başqa bir misal: muxtariyyat özü hakimiyyətin ərazi təşkili formasıdır, lakin hakimiyyətin ərazi cəhətdən təşkili yerli, regional hakimiyyət orqanı ilə mərkəzi hakimiyyət orqanı arasında əlaqələrin qurulmasında təzahür etdiyindən, bu məsələ həm də hakimiyyət orqanlarının təşkili məsələləri ilə sıx bağlıdır və onun hakimiyyət bölgüsünə birbaşa aidiyyəti vardır. Hüquq institutlarının bir-birindən fərqləri göstərilərkən müxtəlif meyarlara istinad olunur. Buraya institutun hüquqi realizə mexanizmi, münasibətlərdə işitirak edən subyekt
lər, funksiyalar, normaların xüsusiyyətləri və s. meyarlar aid edilir.
Konstitusiya quruluşunun əsasları institutu ən əsas institutdur. Burada xalq, dövlət və şəxsiyyət arasında qurulan münasibətlərin hər üç subyektin hakimiyyətlə bağlı imkanları müəyyənləşdirilir, dövlətin əsas əlamətləri (ərazi, əhali, hakimiyyət və s.) və onların rejimi məsələsi həll olunur. Bu institut bütün hüquq sisteminin təməlini təşkil edir. Bununla belə, bu institut bir sıra ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycan Respublikasında konstitusiyada əks
olunan digər
normalardan özünün hüquqi qüvvəsinə görə fərqləndirilmir. Bu institut bütün hüquq subyektlərinə və hüququn tətbiqi praktikasına yönəlmişdir. O, konkret hüquq münasibətləri yaratmır, bütün hüquq münasibətləri müstəvisində realizə olunur. Daha çox norma prinsiplərdən, defmisiyalardan təşkil olunan bu institut ən əsas hüquqi ideyaları rəsmiləşdirir, dövlət və cəmiyyətin bir növ perspektivdə inkişaf istiqamətlərini müəyyən edir. İkinci institut şəxsiyyətin hüquqi statusunun əsaslarını, insanın dövlətlə münasibətini, dövlətə görə fərdin imkanlarının əsaslarını və dövlətin fərd qarşısında öhdəliklərini müəyyən edir. Şəxsiyyətin hüquqi statusunun əsası bütün sahə hüququ statuslarının fÖvqündə durur. Şəxsiyyətin hüquqi statusunun əsaslarının bir hissəsi vətəndaşlığından asılı olmayaraq hamıya aiddir. Bu institut da ümumi hüquq münasibətləri yaradır, onlar isə konkret hüquq münasibətləri vasitəsilə realizə olunur. Dövlət hakimiyyətinin təşkili institutu dövlətin özünün daxili təşkilatlanmasını ifadə edir. Bu institutun şəxsiyyətə və onun hüquqi statusuna dolayısı ilə təsiri vardır. Onun normaları dövlət orqanlarının hərəkətlərində, bilavasitə konkret hüquq münasibətlərində realizə olunur. Burada ar — 41 — tıq əsas subyekt kimi dövlət orqanları çıxış edir. Bu institut təkcə konstitusiyada əks olunan normalarla tənzimlənmir. İcra hakimiyyətinin özünün daxili təşkilatlanması ilə bağlı verdiyi bir çox hüquqi aktlar da buraya aiddir və daha çox təşkilati məsələləri tənzimləyir. Özünüidarəetmə ilə bağlı konstitusiya hüquq institutu çərçivəsində münasibətlərdə daha çox konkret hüquq normaları vasitəsilə nizamlanır. Burada artıq subyekt qismində dövlət və ərazi kollektivləri çıxış edir. Bu institut dövlət və cəmiyyət arasında keçid mövqe tutan bir sahəni tənzimləyir. Ona görə də burada dövlətin məqsədyönlü təsiri ilə yerli idarəetmənin muxtariyyatmm uzlaşdırılması məsələsi mərkəzi yer tutur. Qanunvericilik sisteminin subyekti, bir qayda olaraq, dövlət orqanlarıdır. Bu institut çərçivəsində əmələ gələn münasibətlər bir qədər özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Burada birbaşa şəxsiyyət və ya dövlət orqanı arasındakı əlaqələrə toxunulmur. Qanunvericilik sistemi hüququn özünü müəyyən edən sistemdir və burada qoyulan tələblər bütün dövlət orqanları üçün məcburidir. Qanunvericilik sistemi ilə bağlı məsələlər, demək olar ki, yalnız konstitusiya ilə tənzimlənir və digər institutlardan fərqli olaraq, özü konstitusiyanın müdafiəsi vasitəsi kimi də çıxış edir. Konstitusiya hüquq institutları dinamikdir, daim inkişaf edir və dəyişir. Onların qanunvericilikdə və ayrı-ayn aktlarda əks olunma səviyyəsi də eyni deyildir. Bəzi institutlar konstitusiyada tam əks olunduğu halda (konstitusiya quruluşunun əsaslan), digərləri yalnız qismən əks olunur (yerli idarəetmə). Bir sıra institutlar əsasən qanun səviyyəsində tənzimlənir (şəxsiyyətin hüquqi statusu), bəziləri isə əksinə, daha çox qanunqüwəli aktlar hesabına realizə
— 42 — Yüklə 5,1 Mb. Dostları ilə paylaş:
|