Musa qasimli
Yüklə 4,62 Mb. Pdf görüntüsü
|
99 laşmağı ziyanlı hesab edirdilər. Onlar belə yaxınlaşmanın SSRİ-nin türk xalqları arasında milli özünüdərkin güclənməsinə, pantürkiz- min, turançılığın yayılmasına təsir edəcəyindən əndişə duyurdular. Qatı antitürk əhval-ruhiyyəli erməni xadimləri, alimləri və jurna- listləri də sovet-türk yaxınlaşmasının, rus-türk dostluğunun düşmən- lərinə çevrilmişdilər. Onlar tarixdə heç bir zaman olmayan uydurma “erməni soyqırımı”nı əsas gətirərək münasibətlərdə inamsızlıq toxu- mu səpməyə çalışsalar da, SSRİ-də Kommunist Partiyası yeganə hakim rol oynadığından belə etirazların ümumi qəbul olunmuş siyasi qərarların icrasına mənfi təsir etmək imkanı məhdud idi. Tərəflər bütün bu maneələri dəf etdilər. Siyasi realizm qaliб gəldi. Kütləvi informasiya vasitələri ictimai rəyin hazırlanmasında əsaslı rol oynamağa başladı.
Hər iki ölkənin xalqları qarşıdurmadan, gərginlikdən bezmişdi. Soveт-тürk münasibətlərində qarşılıqlı etimad tədricən artmağa baş- lasa da, əsaslı irəliləyiş yox idi. Buna baxmayaraq, həm türk, həm də sovet mətbuatında qarşılıqlı ittihamlar geтdikcə azalırdı. Mehri- ban qonşuluq münasibətlərinin qurulmasının vacibliyi tədricən ümumi fikrə hakim olurdu. SSRİ-də vahid ideologiya və soveт sisтemi mюvcud olduьundan küтləvi informasiya vasiтələri də Kommunisт Parтiyasının nəzarəтi alтında idi. Alтernaтiv düşüncə olsa da, məтбuaтa yol тapa бilmirdi. İcтimai rəyin hazırlanması çəтin deyildi. Тürkiyədə isə vəziyyəт тamamilə fərqli idi. Demokraтik юlkə olan Тürkiyədə müxтəlif yюnümlü məтбuaтın mюvcud olduьu, iqтidar və müxalifəт parтiyaları arasında gərgin siyasi müбarizənin geтdiyi бir şəraiтdə icтimai rəyi hazırlamaq asan deyildi. Bəzi türk dairələri amerikan yardımlarından narazılıq edirdilər. Sovet jurnalisti A.Şərifovla söhbətində bir türk taciri Türkiyəyə xarici inhisarların təzyiq etdiyini bildirmişdi. Türkiyənin maliyyə naziri isə nitqlərinin birində alınan borcların 2014-cü ildə qaytarılacağını demişdi. “Cumhuriyet” qəzeti 1968-1972-ci illərdə Türkiyəyə vəd olunan 1250 mln. dolların 750 mln. dollarının borcların silinməsinə və
100 faizlərin ödənilməsinə sərf olunacağını yazırdı. Məşhur türk jurnalisti İlhan Selcuk Trumən doktrinasına uyğun olaraq Türkiyəyə edilən amerikan yardımları barədə “bu doktrinanın elan edildiyindən ötən iyirmi illik dövrdə türklərə edilən həmin yardımla türk iqtisadiyyatı inkişaf edə bilməz. İndiyədək dünyanın heç bir kasıb ölkəsi amerikan yardımı ilə sənaye ölkəsinə çevrilməmişdir. Əksinə, bu ölkələr istismar edilmiş və əlaltıya çevrilmişlər” deyə yazırdı 144
. Yaranmış şəraitdə Türkiyə hökuməti sovet-türk münasibətləri ilə bağlı məsələnin geniş müzakirəsini keçirdi. Belə bir qərar qəbul edildi: hansısa siyasi şərtlərdən asılı deyilsə, SSRİ ilə Türkiyə arasında ticarət və iqtisadi münasibətləri inkişaf etdirmək üçün heç bir əngəl yoxdur. Türkiyə hökuməti belə bir arqument gətirirdi:azad dünya ölkələri, o cümlədən ABŞ bütün qarşıdurmaya və fikir ayrılığına baxmayaraq, SSRİ ilə ticarət münasibətlərini davam et- dirir: Sovet İttifaqı ilə münasibətlərin inkişafına Qərblə ittifaqdan kənarda baxmaq doğru deyildir; Bu ittifaqdakı bəzi dövlətlər arasında olan ixtilafların həmin münasibətlərə aidiyyatı yoxdur. SSRİ ilə Türkiyə arasında yaxşı dostluq münasibətlərinin yaradıl- ması, ticarət-iqtisadi əməkdaşlığı Qərb bloku ilə münasibətlərin dayandırılmasına gətirib çıxarmamalı və başqa alternativ kimi düşünülməməlidir, çünki Atatürk tərəfindən əsası qoyulmuş xarici siyasət xətti sülh və müdafiə məqsədlərinə xidmət edir; Türkiyənin NATO və SENTO ilə əməkdaşlığı tamamilə müdafiə məqsədlərinə yönəlmişdir; SSRİ ilə yaxınlaşma və dostluq münasibətlərinin qurulması türk xarici siyasətinə zidd deyildir. 1964-cü il oktyabrın 10-da Türkiyə Cümhuriyyəti Nazirlər Şurasının qərarı ilə iki ölkə arasında viza xərclərinin aradan qaldırıl- ması üçün Xarici İşlər Nazirliyinə səlahiyyət verildi 145 .
Türk mətbuatı Türkiyənin xarici siyasətində qonşulara üstünlük verməsinin vacibliyindən daha çox бəhs edirdi. Qəzetlər “şimal qonşumuz dostluq təkliflərinin səmimiliyinə türk millətini inandır- maqdan ötrü aydın sübutlar göstərməyə yubanmamalıdır” deyə yazırdı 146
. Türk rəsmi dairələri qonşu ölkələrlə normal münasibət- lərin qurulmasının, mehriban qonşular zolağı yaradılmasının vacib- liyini başa düşürdülər. Qonşu dövlətlərlə, xüsusən SSRİ kimi föv- qəldövlətlə soyuq münasibətlər Türkiyənin maraqlarına uyğun de- yildi. Türk ictimai rəyində də sovet-türk münasibətlərinin normal-
101 laşdırılması fikri tədricən üstünlük təşkil edirdi. Kütləvi informasiya vasitələri SSRİ-yə münasibətdə loyal mövqe nümayiş etdirirdilər. “Cumhuriyet” qəzeti “paktlarda iştirak etməsinə və Türkiyəyə yar- dım konsorsiumunun yaradılmasına baxmayaraq, Ankaranın tək olduğunu” yazırdı: “Türkiyə dünya ilə ayaqlaşa bilmədiyi, ikitərəfli və çoxtərəfli münasibətlərdə israr edə bilmədiyi üçün təkdir. Ona görə təkdir ki, юz milli maraqları barədə düşünmədən riyakar dostluğa inanır. Hal-hazırda biz öz xarici siyasətimizi normal yola qoymaq istəyirik”. Münasibətlərin normallaşdırılmasına tərəfdar olan türk rəsmi dairələri Stalin dövrünün geridə qaldığını, artıq sovet dövlətinin Stalin metodlarından, Sovet İttifaqının kommunist imperializmin- dən, aqressiv siyasətdən, kommunist məqsədlərindən imtina etdi- yini, iki müxtəlif sistemli dövlətlərin dinc yanaşı yaşaması dövrü- nün başlandığını söyləyirdilər. Rejimlər fərqli olsa da, Türkiyə və SSRİ-nin qonşular kimi dostluq və mehriban şəraitdə yaşaması vacibliyini vurğulayırdılar. Həm sovetlər, həm də Qərb dünyası öl- kələri qarşılıqlı problemləri müharibə yolu ilə həll etmək fikrindən uzaqlaşırdılar. Onlar başqa-əsasən mədəni, elmi-texniki əməkdaşlıq yolu ilə bir-birilərinin sistemlərini içəridən dağıtmağa, zəiflətməyə və ya yumşaltmağa çalışırdılar. Sovet dövləti də Türkiyə ilə yaxınlaşmaq, onun Qərb dünyası ilə müttəfiqliyini zəiflətmək istəyirdi. Türkiyədəki sovet səfirliyi fəaliyyətini daha da gücləndirirdi. Qarşılıqlı diplomatik-siyasi, tica- rət-iqtisadi, elmi-texniki və mədəni əməkdaşlığın inkişafına mane olan amillər öyrənilib təhlil edildi. Yeni təkliflər irəli sürüldü. Praktik işlər həyata keçirilməyə başlandı. SSRİ-Türkiyə münasibət- lərinin yaxşılaşması ilə regionda başlayan gərginliyin zəiflədilməsi prosesinə keçid heç şübhəsiz, Şərq-Qərb qarşıdurmasının yumşal- masında, qarşı-qarşıya duran iki müxtəlif sistemli ölkələr arasındakı münasibətlərdə uzun illərdən bəri sırınsımış buzların əriməsinə ciddi təsir edən siqnal oldu. Sovet-türk yaxınlaşması bütün beynəl- xalq münasibətlər sisтemi üçün bir nümunə oldu. Lakin iki ölkə arasında etimad mühitinin yaradılması üçün görüləsi işlər hələ çox idi. Artıq 60-cı illərin ortalarından etibarən bəzi beynəlxalq məsə- lələrə münasibətdə SSRİ ilə Türkiyə hökumətləri arasında fikir ümumiliyi hökm sürürdü. Hər iki ölkənin hökuməti təhlükəsizlik və
Yüklə 4,62 Mb. Dostları ilə paylaş:
|