a) b)
1.4-rasm.Yigirish usullarini talqini:
a
-halqali usul;
b
-pnevmomexanik
(ochiq uchli)usul.
25
Urchuqsiz usullarda ip yigirishning zamonaviy texnologiyasi halqali usulda
ip yigirishdan asosan pilik tayyorlash o’timini qo’llanilmasligi bilan farqlanadi.
Paxta tolasidan odatda kard yigirish tizimida pnevmomexanik usulda ip
tayyorlanadi. qayta tarash tizimida pnevmomexanik usuldan juda kam holatlarda
foydalaniladi. Biroq apparat yigirish tizimida asosan urchuqsiz usullarda, jumladan
pnevmomexanik usulda yuqori chiziqli zichlikdagi iplar yigiriladi. SHuning uchun
pnevmomexanik yigirish usuli urchuqsiz usullar ichida eng keng qo’llaniladigan
usul hisoblanadi.
Texnikani rivojlanishi XX asrning o’rtalarida urchuqsiz usulda ip yigirish
to’g’risidagi g’oyalarni amalga oshirilishiga imkoniyat yaratdi. 1951-1965 yillarda
Germaniyaning Shpinbau firmasining xodimi Yulius Maymberg (Julius
Meimberg) pnevmomexanik yigirish qurilmasini takomillashtirdi. U tavsiya etgan
pnevmomexanik qurilmada yigirish rotori ignali baraban shaklida tayyorlanadi.
1955-yilda Bryusselda bo’lib o’tgan ITMA 2-ko’rgazmasida «EMKA-Spinner»
nomi bilan mazkur qurilmaning ikkita turi namoyish etildi.Biroq ko’p yillar
o’tgandan keyingina ushbu g’oyaga e’tibor qaratildi. Uzoq vaqt olib borilgan
tadqiqotlar, jumladan chexiyalik Vatslav Rolen rahbarligida olib borilgan
tadqiqotlar samara bera boshladi. 1960-yilda CHexoslovakiyada rus va chex
olimlari hamkorligida birinchi pnevmomexanik yigirish mashinasining modeli
yaratildi. Uning rotori 18000 min
-1
tezlikda aylangan. 1965-yilda ushbu mashinani
takomillashgan varianti, KS-200 rusumli mashina namoyish qilindi. Unda 60 ta
yigirish qurilmasi o’rnatilgan. Mashinaning unumdorligi halqali yigirish
mashinasiga nisbatan 50 % ga ortiq bo’lgan. 1967-yilda Eliteks firmasi
Frantsiyaning San-Luis shahrida o’tkazilgan ITMA-67 vistavkasida BD-200
rusumli mashinasini namoyish qildi. Ushbu mashina KS-200 dan tarovchi-
diskretlovchi qurilmadan foydalanilganligi bilan ajralib turadi. Mashina rusumini
belgilovchi «BD» qisqartmasi chex tilida «Bezveretenovy Dopradacu», ya’ni
urchuqsiz yigirish ma’nosini bildiradi. Shunday qilib 1967-yildan pnevmomexanik
yigirish mashinalarini ishlab chiqarish boshlandi. 1967-yilning avgsut oyida
26
Chexoslovakiyada 10 ta mashinaga ega bo’lgan pnevmomexanik usulda ip
yigiradigan birinchi fabrika ochildi. Ushbu davrdan boshlab pnevmomexanik
usulda ip yigirish mashinalari yaratilishi juda katta jadallik bilan rivojlanib bordi.
Quyida pnevmomexanik yigirish mashinalari yaratilishidagi ayrim tarixiy
ma’lumotlarni keltirib o’tamiz:
1967-yil-Elitex firmasi BD 200 mashinasi ishlab chiqarish uchun litsenziyan
Yaponiyaning Toyoda Automatic Loom Works Ltd va Italiyaning Nuova San
Giorgio firmalariga sotildi. Yaponiyada Howa Machinery Co. Ltd va Toray
Indusrties firmalari hamkorlikda MS-400 modeldagi pnevmomexanik yigirish
mashinasi yaratildi.
1968-yil-Yaponiyada takomillashtirilgan 44 dona BD 200 mashinasi
o’rnatilgan yigirish fabrikasi ishga tushirldi.
1969-yil-Frantsiyaning SACM firmasi «Integrator» tipidagi pnevmomexanik
yigirish mashinasi yaratildi.
-
Germaniyaning Krupp Spinnbau firmasi «PF-300» modeldagi pnevmomexanik
yigirish mashinasini yaratdi.
1971-yil - Parijda (Frantsiya) o’tkazilgan ITMA ko’rgazmasida 11 ta
firmalarda ishlab chiqarilgan 13 rusumdagi pnevmomexanik yigirish mashinalari
namoyish etildi.
1973-yil - Grinvell (AQSH) da o’tkazilgan ATME ko’rgazmasida Elitex
firmasi yigirish kamerasining aylanish tezligi 90 000 min-1 gacha bo’lgan BDA
2G mashinasi namoyish qilindi.
1975-yil - Italiyaning Milan shahrida o’tkazilgan ITMA ko’rgazmasida
dunyoning 15 ta firmasida yaratilgan 22 rusumlardagi pnevmomexanik yigirish
mashinalari namoyish etildi. SHunday qilib XX asrning 70-yillaridan boshlab
dunyoda urchuqsiz usullarni keng miqyosda joriy etilishi va takomillashtirilishi
yangi davrga o’ta boshladi. Hozirgi kunda o’nlab firmalar va kontsernlar yakka va
korporativ tizimda urchuqsiz usullarga asoslangan yigirish mashinalarini ishlab
chiqarmoqdalar. Zamonaviy halqali yigirish mashinalarida urchuqlar bir minutda
27
25000 martagacha aylansa, pnevmomexanik yigirish mashinalarining kameralari
100000-150000 martagacha aylanishi mumkin. Bundan ko’rinib turibdiki,
urchuqsiz usullarda ip yigirishni unumdorligi bir necha marta yuqori bo’ladi.
Ta’kidlash lozimki, urchuqsiz usullarda tolalar tarovchi mexanizmda bir biridan
ajratilib, so’ngra qo’shilganligi uchun ipni uzilish kuchi ancha (10-20%) kam
bo’ladi. Shuning uchun urchuqli (yoki halqali) usullar nisbatan ko’proq
qo’llaniladi. Pnevmomexanik usulda ip yigirish uchun tabiiy va kimyoviy
tolalarning tarkibida kalta tolalarni bo’lishi katta ahamiyatga ega emas. Agarda
halqali usulda yigirilganda kalta tolalar notekislik kelib chiqishini sababchisi
bo’lsa, urchuqsiz usullarda bunday holat kuzatilmaydi. CHo’zish asbobida kalta
tolalarni harakatini nazorat qilish qiyinligi tufayli ular notekis suriladi va oqibatda
ipning notekisligi ortadi.
Urchuqsiz usullarda, xususan kamerali yigirish mashinalarida tolalar oqimi
kameraning ichiga joylashib borgani uchun ularni uzunligi bo’yicha notekisligi bir
tekisda michka hosil bo’lishiga ta’sir etmaydi yoki ta’siri kam bo’ladi. Shuning
uchun hamda yigirish kamerasida tolalar oqimi davriy qo’shilib borganligi uchun
kamerali usulda tayyorlangan iplarning notekiligi kam bo’ladi. Texnika va
texnologiyaning rivojlanishi natijasida ip yigirishning bir nechta yangi usullari
yaratildi.Har bir usulda urchuq vazifasini o’ziga xos bo’lgan qurilmalar bajaradi.
Urchuqsiz usullarda ip yigirish quyidagi jarayonlarni o’z ichiga oladi
-diskretlash, ya’ni yarim tayyor mahsulotni (pilta yoki pilikni) tolalarini tarash
yo’li bilan ajratish va uzluksiz oqim hosil qilish;
-ajratilgan tolalarni uzatish;
-tolalar oqimini bir necha marta qo’shib michka hosil qilish;
-michkani pishitib ip hosil qilish.
Ko’rsatib o’tilgan jarayonlarni ketma-ketligi yigirish usulini nomini
belgilaydi.
A.G.Sevostyanov taklif etgan tasniflashda asosan uchta jarayon asos uchun
qabul qilingan. Bu belgilar quyidagilar:
28
1.Tolalarni diskret oqimini uzatish usuli (mexanik, pnevmatik, havo yordamida,
suyuqlik bilan, elektrostatik).
2.Buram berish usuli (mexanik, suyuqlik yoki havo yordamida).
3.Hosil qilingan michkani pishituvchi kamera o’qiga nisbatan geometrik alomati.
Diskretlash jarayoni ushbu tasniflashga kirmaydi.CHunki bitta usulda turli
diskretlash qurilmalari qo’llanilishi mumkin.
Uyurma havoli usulda ip yigirishda tolalar havo yordamida uzatiladi va
pishitish vint shaklida harakatlanayotgan havo oqimi yordamida amalga oshiriladi.
Pnevmomexanik yigirishda tolalar havo yordamida uzatiladi va ip mexanik
eshuvchi qism yordamida pishitiladi. Mexanik eshuvchi kamera bir vaqtning
o’zida michka hosil qilish vazifasini ham bajaradi. SHuning uchun uni
shakllantiruvchi–pishituvchi qurulma deb ham yuritiladi. Elektropnevmomexanik
yigirishda tolalarni havo yordamida uzatish jarayonida yuqori kuchlanishli
elektrostatik maydondan foydalaniladi. Bu maydon tolalarni harakati, yo’nalishi va
michka holatida jamlanishini boshqaradi. Ipni eshib pishitish mexanik qurilma
yordamida amalga oshiradi.
Urchuqsiz yigirishning boshqa usullari ham mavjud bo’lib, ularni sanoat
uchun ahamiyati kamligi yoki ishlab chiqarish sharoitida amalga oshirish mumkin
bo’lmaganligi uchun klassifikatsiyaga kiritilmagan. Yigirish usullari qanchalik
ko’p bo’lmasin ularda amalga oshiriladigan jarayonlar ketma-ketligini o’ziga xos
tartibi mavjud. Barcha usullarda diskretlash jarayoni amalga oshiriladi. Yigirish
uchun yarim tayyor mahsulotni yigirish qurilmasiga bir tekisda va doimiy bir xil
miqdorda yetkazib berish ta’minlash jarayoni hisoblanadi. Agarda yarim tayyor
mahsulot ravon, bir tekisda bo’lsa ta’minlovchi silindr o’zgarmas tezlik bilan
aylanishi lozim. Mahsulotni notekisligi katta bo’lsa mashinada avtomatik
rostlagich o’rnatilishi mumkin. Konstruktiv jihatdan ta’minlovchi moslama
stolcha va uni ustiga bosib turiladigan silindrdan yoki silindr va valikdan iborat
bo’lishi mumkin. Ta’minlash moslamasi diskretlovchi qurilma bilan birgalikda
29
o’rnatiladi. Chunki diskretlovchi qurilmaning tarovchi valigi ta’minlash qismidan
kirayotgan mahsulotni uzluksiz tarab, alohida tolalarga ajratib beradi.
1.3. Urchuqsiz usullarda ip yigirish mashinalarida tozalash jarayoni
Pnevmomexanik usulda ip yigirishda mashinalarni tozalash qurilmasiz yoki
tozalash qurilmasiga ega bo’lgan turlari qo’llaniladi. Agarda yigirish mashinasida
tozalash qurilmasi o’rnatilmagan bo’lsa piltaning tarkibida xas-cho’plarni miqdori
juda kam bo’lishi kerak. Yigirish mashinasida tozalash qurilmasi bo’lmaganda
piltadagi xas-cho’p miqdori ko’pi bilan 0,3% gacha bo’lishi mumkin.Titish-
tozalash va tarash jihozlarini tanlash bilan ushbu talabni qondirish birinchi
navbatda paxta tolasi aralashmasi tarkibidagi xas-cho’p miqdoriga bog’liq.
SHuning uchun pilta tarkibi talab etilgan darajada bo’lishi uchun xom ashyo sifati
ham muhim hisoblanadi. Hozirgi kunda pnevmomxanik yigirish mashinalarini
ko’plari tozalash qurilmasiga ega.Bunday mashinalar tarkibidagi xas-cho’p
miqdori 5% dan ortiq bo’lgan aralashmalarni ham qayta ishlash imkoniyatini
bermoqda. Yigirish mashinasida tozalash imkoniyati va uning samaradorligi ko’p
omilli bo’lib, birinchi navbatda piltani diskretlovchi qurilmaning ishlashiga
bog’liq. Tozalash samaradorligini ipni sifatiga qo’yilgan talablarga muvofiq
belgilanadi.
Tarovchi barabancha tutamdan ajratgan tolalaruning tishlari va havo oqimi
yordamida tozalash zonasiga uzatiladi.Tolalar oqimi tarkibida chang, xas-cho’plar
va nuqsonlar ham bo’ladi.Bunday nuqsonlar, ayniqsa chang va xas-cho’plar
yigirish kamerasiga tushgach ip uzilishini sodir etadi. Uzilgan ipni ulash uchun esa
yigirish kamerasini to’xtatish zarur. SHuning uchun pnevmomexanik usulda ip
yigirishda piltaning tozaligiga yuqori talablar qo’yiladi.Biroq titish-tozalash
agregati va tarash mashinalarida tolalarni barcha xas-cho’p va nuqsonlardan
tozalab bo’lmaydi. Xususan mayda zarralar va nuqsonlarni kard tarash
mashinasida to’la ajratish qiyin.Ip hosil bo’lish jarayoni bir maromda borishi, ipni
30
uzilishlarini kamaytirish va sifatini oshirish maqsadida pnevmomexanik yigirish
mashinalarida tozalash qurilmasi o’rnatiladi. Tarovchi barabanchadagi tola, xas-
cho’p zarralari va nuqsonlar bir-biri bilan ilashgan yoki alohida harakatlanadi.
Alohida zarralar markazdan qochirma kuch yoki zarba ta’sirida barbancha
tishlaridan chiqib korpusga uriladi va yana tishlar oralig’iga qayti bo’tadi.Ularning
harakat traektoriyasi egri-bugri chiziq ko’rinishida bo’ladi. Barabancha korpusida
ochilgan to’g’ri to’rtburchak shaklidagi tirqishga to’g’ri kelganda xas-cho’p va
nuqsonlar, ayrim tolalar tishlardan ajralib chiqadi, ya’ni tolalar tozalana boshlaydi.
Tolalardan chang va xas-cho’plarni ajralib chiqishi 1.5-rasmda tasvirlangan.
Tozalash qismi tarovchi barabancha korpusi 2 dagi tirqish 1, chiqindi kamerasi 3,
chiqindini chiqarish kanali 4 dan iborat. Tarovchi barabancha aylanganda chang va
xas-cho’p zarralari markazdan qochirma kuch ta’sirida tirqish 1 orqali chiqadi.
Tolalarni chiqindi kamerasiga chiqib ketishini oldini olish uchun pichoq 5
o’rnatilgan. Tozalash qurilmasida tozalash samaradorligi havoning tezligi va
zichligiga bog’liq. Kanal 3 orqali o’tadigan havo miqdorini rostlash yo’li bilan
tozalash samaradorligini hamda tolalarni chiqindiga ajralib chiqish miqdorini
o’zgartiriladi. Ushbu maqsadda yigirish qurilmasida V va S teshiklarga ikkita tiqin
(1 va 2) o’rnatilgan bo’lib, ularni holatini o’zgartirish yo’li bilan havoni tozaligi va
miqdori rostlanadi (1.5-rasm).
1.5-rasm. Pnevmomexanik yigirish mashinasi tozalash qurilmasi
Tiqin 2 V teshikni 0 ga va S teshikni IV gacha o’zgartirib chiqindi
tarkibidagi tolalar miqdorini kamaytirishga erishiladi. Tozalash tizimini ishlashi
31
diskretlash barabanchasi korpusidagi tirqishdan o’tadigan havo miqdoriga qarab
rostlanadi.
Kanal orqali yigirish kamerasiga tomon ko’proq havo kirganda tozalash
samaradorligi kamayadi, chiqindi kamerasiga ko’proq havo o’tganda esa chiqindi
miqdori ko’payadi. Rostovchi tiqin 1 ni I holatda o’rnatilganda tiqin 2 holati 0
bo’lganda tozalash samaradorligi maksimal bo’ladi. Bunday holda kanal 3 orqali
yigirish kamerasiga juda oz miqdorda havo so’riladi, ventilyator 5 esa ko’p
miqdordagi havoni so’rib oladi. Tiqin 1 ni 0 holatda va tiqin 2 ni I holatda
o’rnatilganda chiqindi miqdori kamayishi bilan birga tozalash samaradorligi ham
minimal bo’ladi. Ushbu tiqinlarni mutanosib o’rnatish o’rtacha va maqbul tozalash
darajasini rostlashga imkon beradi[6].
1-bob bo‘yicha xulosalar:
1. Rezpublikamizda to’qimachilik sanoati sohalarini rivojlantirish maqsadida turli
xildagi qarorlar va farmonlar qabul qilinib, ularning ijrosi taminlanib kelinmoqda.
2.Korxonalarda asosan xalqali va pnevmomexanik yigirish mashinalaridan
foydalanib ip ishlab chiqarilmoqda, bu jixozlar yangi tennologiya asosida
ishlaganlgi bois, ulardan olinayotgan maxsulotlarning sifat ko’rsakichlari jaxon
bozori talablariga to’liq javob bera oladi.
3. Urchuqsiz usulda yigirilgan iplar olishda texnologik o’timlarning nisbatan ozligi
(xalqali usulda) natijasida, chiqindilar oz xosil bo’lishiga, ishchi kuchining kam
sarf etilishiga, elektr energiyasining ozroq sarf qilinishiga va ishlab chiqarish
maydonidan unumli foydalanganlikka olib keladi.
4.Urchuqsiz usullarda ip yigirish mashinalarining texnologik va iqtisodiy
avfzalliklari isbotlana boshlangan davrdan buyon ko’plab turdagi mashinalarni
ishlab chiqarish yo’lga qo’yildi.
|