248
3.5. Psixoloji növ.
3.6.Fəlsəfi növ.
3.7. Ədəbi cərəyan təmayüllü növ
(sürrealist, abstraksionist, realist,
avanqardist, simvolist və s.).
3.8.Məzmunsuz-mücərrəd növ.
3.9. Assosiativ növ.
IV. Verlibrin janr xüsusiyyətli növləri:
4. 1. Şeir-verlibr.
4.2. Poema-verlibr.
4.3. Roman-verlibr.
4. 4. Dramaturji verlibr.
4. 5. Hekayə-verlibr.
4.6. Nəğmə-verlibr.
4. 7. Traktat-verlibr.
4. 8. Qarışıq janrlı verlibr.
4. 9. Qeyri-müəyyən yanrlı verlibr.
V. Tarixi verlibr növləri:
5.1. Əski Türk yazılı ədəbiyyatında verlibr
(Orxon-Yenisey şeiri, İssık şeiri, Etrusk-
Troya şeiri və s.)
5.2. Azərbaycan folklor verlibri. (“Kitabi-
Dədə Qorqud”şeirləri və s.)
5.3. İltisaqi dil mətnli qədim abidələrin
verlibr sistemli Sinkretik növü.
VI. Modernist-estetik forma və məzmun
təmayüllü verlibr növləri:
249
6.1. Simvolist azad şeir.
6.2. Futurist azad şeir.
6.3.Sürrealist və dadaist azad şeir.
6.4.Abstraksionist azad şeir.
6.5.Sosrealist azad şeir.
6.6.Ekzistensional azad şeir.
6.7.İmajist azad şeir.
6.8.Kubist azad şeir və s...
Azad şeirin növ differensiyası üçün tərtib etdiyimiz
bu təsnifat təqribi xarakterlidir. Belə bir elmi-nəzəri
materialın yoxluğu üzündən biz məcburi bir addım
atmağı lazım bildik. Bu təqribi növ təsnifatı olmadan
Azad şeirin ritmik xüsusiyyətlərinin elmi izahı qeyri-
mümkündür. Lakin dinamik şeir sistemi sayılan
Verlibrin inkişafı gedişində bu təsnifatın getdikcə daha
da təkmilləşərək zənginləəcəyinə heç bir şübhəmiz
yoxdur. Odur ki, bu təsnifatın həm yaradıcılıq
təcrübəsi, həm də elmi baxımdan uzun müddət faydalı
olacağını zənn edirəm.
Tarixi verlibr növləri üzrə təqiqatlar içərisində
keşmiş Universitet müəllimim, görkəmli linqvopoetik,
türkoloq-alim
Kamil
Vəli
Nərimanoğlunun
“Azərbaycan dilinin poetik sintaksisi”(Bakı-1981. BDU
nəşriyyatı) kitabı az saylı dəyərli elmi mənbələrdən
biridir. K.V.Nərimanoğlu çox haqlı olaraq, milli folklor
verlibrimizin aparıcı ritmik ünsürlərinin bu gün çağdaş
verlibr və qeyri-verlibr şeir təcrübəmizdə geniş
istifadə edildiyini göstərir. Müasir ş
e
irimizin yüksək
novatorluğu və ektravaqant xüsusiyyətləri arxasında
250
dolayısı ilə folklorumuzun qədim şanlı metroritmik
ənənələri durmuşdur. Alim yazır: “Hər şeydən əvvəl
onu qeyd edək ki, “DQ” (“Kitabi-Dədə Qorqud”- N.F.)
boyları türk dillərində şeirin təşəkkülünün ilk dövrünü
təmsil etmir. Ona görə ki, “DQ”-da hazır şəkildə
istifadə edilən atalar sözləri bütün prinsiplərlə
türkdilli xalqların ilk şeir örnəkləridir.”(Göst. əsər.
Səh.:-24). Elə oradaca Kamil müəllim qeyd edir ki, “biz
şeir anlayışını qədim dövrün poetik sisteminə uyğun
götürürük.” Hörmətli türkoloqun tərəddüdünə şərik
çıxmadan, demək istəyirik ki, həmin “qədim dövrün
poetik sisteminə uyğun götürülən anlayışı” bu gün biz
isə çağdaş verlibrimizin sisteminə də uyğun bilirik...
Aşağıda
“Kitabi-Dədə
Qorqud”dastanımızdan
götürülən
və
müstəqil
atalar
sözlərimizdən
gətirdiyimiz nümunələrə diqqət yetirək. Onlarda əski
şeirin əsas ritmik ünsürlərinin- alliterasiya və
assonansların sabit yer tutması təsadüfi deyildir.
“Kitabi-Dədə Qorqud”dan:
1.
Adam içməz acı sular sızınca sızmasa, yey.
(ç-z-c-s-s-z-c-s-z-s).
2.
Əcəl vədə irməyincə kimsə ölməz.
(ə-ə-ə-ə-i-ə-i-ə-i-ə--ö-ə)
3.
Yana-yana qarlar yağsa, yaza qalmaz.
(y-y-.-.-y-y-...) və ya: (a-a-a-a-a-a-a-a-
a-a-a-a)
(Kitabi-Dədə Qorqud. Bakı-1978. Gənclik. Səh.:-15,
14, 15).
Müstəqil “Atalar sözü”ndən:
251
1.
Yaxşı şeylərin yolu tapdaq olar.
(y-y-y)
(Atalar sözü. Bakı-1981. Yazıçı. Səh.: 105).
“Kitabi-Dədə Qorqud”dan. Səh.:14, 15
1. Ulaşıban sular daşsa,
Dəniz dolmaz.
( s-s)
( z-z)
2. Qaravaşa don geyirsən,
qadın olmaz.
(q-d-s-)
(q-d-z)
Nümunələrə fikir verin. Ilk dörd nümunədə alliterasiya
və assonanslar ritmi aydınca nəzərə çarpır. Son iki
nümunədə isə bənd (strofik) xarakterli ritmik ünsürlər
var. Bu xüsusatlar çağdaş verlibrin də bəzi növlərində
aparıcı ritmik ünsürlərdir.
Nümunələri davam etrirək. Müstəqil “Atalar
sözü”ndən, (səh.: 104, 104, 105):
1. Yaxşı elə yaxşıdır,
çalış yamanı yaxşı elə.
(y-y və şı-şı)
(y-y və ş..ı-şı)
2. Yaxşı yaxşılığın deyilir,
yaman nəyin deyilir?
(y-y-y və ya şı-şı)
(y-y-y)
Dostları ilə paylaş: |
