137
Hüseynqulu Xəlifə Rumlu və Qum hakimi Vəli Xəlifə Şamlı
şahzadənin tərəfini saxladılar. Buna baxmayaraq, ustaclı tayfasının
nümayəndəsi Pirə Məhəmməd xan və Qaradağ hakimi Xəlifə Ənsar,
Həbib bəyin tərəfində durub onun ittihamını müdafiə etdilər. Onlar
Qəzvinə qayıtdıqdan sonra şahın qarşısında bir-birinin üzərinə
hücum etdilər. Şərəfxan yazırdı: “Elə həmin gündən qızılbaş
tayfaları arasında düşmənçilik başlandı”
23
.
1575-ci
ildə I Təhmasib ilk dəfə xəstələnərkən sarayda dərhal yaranmış
gərginlik və taxt uğrunda mübarizə barəsində, biz yenə də İskəndər
bəy Münşidən məlumatlar əldə edirik.O, xəbər verir ki, xəstəlik
günlərində saray əyanları iki dəstəyə bölünmüşdü və onlardan da
hər biri taxta öz namizədini oturtmaq istəyirdi. İskəndər bəy
Münşinin sözlərinə görə,”hərbçilər və rəiyyət sırasında xalqın
əksəriyyəti İsmayıl Mirzənin tərəfdarları idi”. O vaxt mühüm
dövlət vəzifələri tutan Murad xan süfrəçi, Hüseyn bəy Yüzbaşı, Piri
bəy, Məhəmməd bəy əmiraxurbaşı və Allahqulu Sulatn Aycək oğlu
kimi ustaclı əmirləri Heydər Mirzənin hüquqlarını qorumaq üçün
birləşdilər. Öz atasından sonra Heydər Mirzənin lələsi olmuş
Məsum bəy Səfəvinin oğlu Sədrəddin xan yubanmadam şeyxavənd
tayfası və gürcü əyanları ilə əlaqəyə girərəkqəyyumluğu altında
olanın hüquqları uğrunda mübarizədə onlarla anda əsaslanan ittifaq
bağladı.
İsmayılın mənafeyini müdafiə edən dəstədə Hüseynqulu
Xəlifə Rumlu, Əmiraslan Sultan Əfşar, Heydər Sultan Çabuk
Türkman birləşmişdilər. Əfşar, rumlu və türkman tayfaları tam
heyətdə onun tərəfdarları sıralarına daxil idilər. Təhmasibin kəskin
ağıl və qabiliyyət sahibi olan süvimli qızı, dövlət şurasına buraxılan
yeganə şahzadə xanım, Pərixan xanım da İsmayılın fəal tərəfdarı
idi
24
.
Lakin bu dəfə I Təhmasib hər iki dəstənin ümidini qırdı və
öz həkimi Mövlana Qiyasəddin Əli Kaşinin Məharəti sayəsində
sağaldı
25
. Pərixan xanımın anası qızının tapşırığı ilə şahı Heydər
138
Mirzəyə qarşı qaldırmaq üçün, onun tərəfdarlarının fitnə-fəsadları
barədə dərhal şaha məlumat verdi. Lakinntəzəcə sağalmış I
Təhmasib əyanların hiylələrinə əhəmiyyət vermədi.
Maraqlıdır ki, I Təhmasib öncə Qəhqəhədə olan oğlunun
həyatını mühafizə etmək qayğısına qaldı. Şah qorxurdu ki,
qaradağlı tayfasının başçısı (rişsəfidi), Heydər Mirzənin qatı
tərəfdarı və həmin tayfadan olan Qəhqəhə qalasının rəisi Xəlifə
Ənsarın qohumu – Fərruxzad bəy eşikağasıbaşı öz qohumunun
vasitəsilə köməksiz İsmayılın öldürülməsini təşkil edə bilərdi.
Təhmasib bunun qarşısını almaq üçün əfşar tayfasından oaln
qorçilər dəstəsini Qəhqəhəyə göndərdi. Şahın bu tədbiri İsmayılın
tərəfdarlarının gücünü artırdı.
Bundan əlavə, I Təhmasib paytaxtda ustaclı tayfasının
mövqelərini bir qədər zəiflətməyi qərara aldı. Bu məqsədlə o,
arabir onların nüfuzlu nümayəndələrini müxtəlif tapşırıqlarla
əyalətlərə göndərirdi. Məsələn, Murad xan Qocur qalasını ələ
keçirmək tapşırığı aldı və Rüstəmdara hərəkət etdi. Piri bəy Rey
hakimi təyin edildi və ora yola düşdü. Şah, Hüseyn bəy yüzbaşını
da II Səlimin vəfatı və onun oğlu III Muradın taxta çıxması ilı
əlaqədar qızılbaş nümayəndə heyətinin başçısı kimi İstanbula
göndərnək istəyirdi. Lakin o, Məşhəddə İmam Rzanın müqəddəs
məqbərəsini ziyarət etmək bəhanəsi ilə bu tapşırıqdan
26
imtina etdi.
Hüseyn bəy qorxurdu ku, onun burada olmadığı vaxtlarda sarayda
vəziyyət İsmayılın xeyrinə dəyişə bilər. Lakin tezliklə şah tərəflərin
fitnələrinə laqeyd qaldı. Bu vaxt şahzadə Mustafa Mirzənin lələsi
Nəzər Sultan Ustaclı vəfat etdi və onun əvəzinə Hüseyn bəy
yüzbaşı qəyyum təyin edildi. İskəndər bəy Münşi qeyd edir ki,
bundan sonra “qızılbaş tayfaları arasında ədavət və fitnə-fəsad
alovu” bir qədər söndü.
1576-cı il 14 may qanlı hadisələri
139
1576-cı il mayın əvvəlində I Şah Təhmasib yenidən yatağa
düşdü. Şahı müayinə edən saray həkimləri əvvəlcə buna əhəmiyyət
vermədilər. Lakin mayın 13-dən 14-nə (səfərin 15-i)
27
keçən gecə I
Təhmasib özünü çox pis hiss etdi: hərarəti kəskin surtdə artdı və o,
gücdən düşməyə başladı. Paytaxtda olan bütün oğul və qızları,
həmçinin də saray adamları xəstənin başına yığıldılar. Gecəyarısı
şah birdən-birə hamıya getməyi əmr etdi. Şahzadə Heydər istisna
edilməklə hamı evinə dağılışdı.
İskəndər bəy Münşi yazır ki, Heydər Mirzənin şahın
yanında qalması haqqında iki rəvayət vardır. Bəziləri deyirlər ki, o,
şahın əmrilə qalmışdı. Əlbəttə, I Təhmasibin ölümünün ertəsi günü
ortaya çıxarılan, guya şahın vəsiyyətnaməsi olan kağıza görə, o,
şahzadə Heydəri öz xələfi təyin etmişdi. Lakin salnaməçilər
göstərirlər ki, vəsiyyatnamə saxta idi və onu şahzadənin özü tərtib
etmişdi
28
.
Digərləri (bunlar həqiqətə daha yaxındırlar) iddia edirlər ki,
Heydərin anası öz oğlunun saraydan kənarda düşmənlərdən ziyan
görə biləcəyindən ehtiyat edərək onu qalmaq üçün dilə tutmuşdu. O,
oğluna demişdi ki, atanın halı getdikcə pisləşir. Çox güman ki, o,
bu gecə həyatla vidalaşacaq. Sən atanın varisisən, padşahın taxt-
tacını qoyub hara getmək istəyirsən? Sən dövlətxanada qalmalısan
və həmin dəhşətli hadisə baş verən kimi, atanın tacını başına qoyub
Çehelsütundakı xoşbəxtlik sarayında Əlahəzrət xalçası üzərində
əyləşərsən. Ana Heydəri inandırırdı ki, qiyam baş verəcəyi halda
sarayda xəzinəyə və cəbbəxanaya sərbəst daxil ola bildiyin üçün
qızıl hərisi olan yüzbaşıları, qorçiləri və mühafizə dəstəsini ələ
almaqlataxt-tacı özündən ötrü təmin etmiş olarsan. Şahzadənin
tərəfdarları saraya gəlib çatanda və taxta çıxmaq gerçəkləşəndə
İsmayıl Mirzənin tərəfdarlarının yeni şaha özlərinin itaətini
bildirməkdən başqa çarəsi qalmayacaqdırı Anasının dəlillərini
dinləyən şahzadə sarayda qaldı. 1576-cı il mayın 14-də səhər şah
vəfat etdi
29
.V.Hins I Şah Təhmasibin ölümqabağı davranıpşını
Dostları ilə paylaş: |