O`zbekiston respublikasi oliy va o`rta maxsus ta'lim vazirligi mirzo ulug’bek nomidagi o’zbekiston milliy universiteti

2- §. Sud hokimiyatini tashkil etishning konstitutsiyaviy-huquqiy tamoyillari

Prezidentimiz I.A.Karimov o`zining “O`zbekiston XXI asrga intilmoqda” asarida: “…Sud tizimini isloh qilish, avvalo, hukm chiqaruvchi sudyalarning chinakam mustaqilligini ta'minlashga qaratilishi kerak. Faqat shunday qilganda, hozir sudni jazolovchi organ deb biladigan odam sudga o`z huquqlari va erkinliklarini, manfaatlarini himoya qilish lozim bo`lgan organ sifatida murojaat qiladigan bo`ladi. Ana shundagina sud hokimiyatning haqiqiy mustaqil tarmog`iga aylanadi”⁶, deb ta'kidlash bejiz emas.
Sud hokimiyati boshqa hokimiyat tarmoqlaridan holi ravishda faqat O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va qonunlariga amal qilish va bir qator prinsiplariga rioya etish zarur bo`ladi.
Qonuniylik odil sudlovning asosiy tamoyillaridan biridir “Davlat, uning organlari, mansabdor shaxslar, jamoat birlashmalari, fuqarolar Konstitutsiya va qonunlarga muvofiq ish ko`radilar”.<sup>6</sup>
Qonuniylik deganda barcha davlat va nodavlat organlari hamda tashkilotlari, mansabdor shaxslar va fuqarolarning O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, qonunlar va ularga muvofiq keladigan boshqa me'yoriy hujjatlar talablariga og`ishmay amal qilish va ijro etish tushuniladi.
Bunday tamoyil odil sudlov uchun davlat faoliyatining ushbu turi, yuqorida uni ta'riflashda qayd qilinganidek, qonun talablariga rioya etgan holda va unda belgilangan fuqarolik va jinoyat ishlarini ko`rib chiqish tarkibiga og`ishmay amala qilish bilan chambarchas bog`liqligi sababli alohida ahamiyat kasb etadi. Qonunga rioya qilinmaydigan joyda odil sudlov haqida gap ham bo`lishi mumkin emas. Bu ko`proq zo`ravonlik bo`ladi, bunday «odil sudlov» o`zining ijtimoiy funksiyasini bajarishga qodir emas.
Sudyalarning mustaqilligi va ularning faqat qonunga bo`ysunishi O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasida berilgan bo`lib, unga ko`ra «Sudyalar mustaqildirlar, faqat qonunga bo`ysunadilar. Sudyalarning odil sudlovni amalga oshirish borasidagi faoliyatiga biron-bir tarzda aralashishga yo`l qo`yilmaydi va bunday aralashish qonunga muvofiq javobgarlikka sabab bo`ladi». Shu bilan birga “Har bir kishi o`zining huquqlari va burchlarini hamda unga qo`yilgan jinoiy aybning asosligini belgilash uchun to`liq teng huquqlilik asosida o`z ishining mustaqil va holis sud tomonidan oshkora tarzda va adolatlilikning hamma talablariga rioya qilgani hamda ko`rib chiqilishi huquqiga egadir. Sudlar mustaqilligi tamoyilining mohiyati sudning tashqaridan aralashuvisiz, qandaydir tazyiqsiz yoki boshqacha ta'sir ko`rsatishsiz, qonun talablariga qat'iy rioya qilgan holda mas'ul qarorlar qabul qilish uchun real imkoniyat beradigan sharoitlarni ta'minlashga intilishdan iborat.
Sudning mustaqilligi asosan ikkita asosiy element yig`indisidan tashkil topadi: bu sud hokimiyati va sudyalarning o`zlarining tashkiliy (institutsional) va funksional mustaqillikdir.
Sud hokimiyati tashkiliy mustaqilligining mohiyati sudlar hokimiyatining qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi tarmoqlariga bo`ysunmasligi va xolis hamda mustaqil bo`lish lozimligi haqidagi g`oyadan iborat. Qonun chiqaruvchi va ijro etuvchi hokimiyat organlari hokimiyatning vakolatlariga kiradigan qarorlarni qabul qilish mumkin emas. Bundan tashqari, sudlar faoliyatining moliyalashtirishi faqat qonun chiqaruvchi hokimiyat tasdiqlaydigan davlat budjetidan ajratiladigan mablag`lar hisobidan markazlashtirilgan tartibda amalga oshiriladi. Ularning moddiy – texnika ta'minoti va faoliyat ko`rsatishi uchun zarur bo`lgan vositalarga doir ishlarning tashkil etilishi “Sudlar to`g`risida”gi qonunning 11-moddasiga muvofiq, maxsus vakolatli organ tomonidan bajariladi.
Sudlarning funksional mustaqilligi sudyalarning ishlarni hal etishda faqat Konstitutsiyaga va qonunga bo`ysinishini nazarda tutadi. Odil sudlovni amalga oshirishning protsessual kodekslarga binoan belgilanadigan qoidalari sudyalarning ishlarini kimlarningdir fikrlari, talablaridan holi bo`lgan holda ko`rib chiqish va hal etishi, shu jumladan sudyalar maslahatida o`zining ishiga doir fikr mulohazalarni bayon qilishni ta'minlashi lozim. Jumladan, sud faqat ushbu ishga daxldor sud tarkibiga kiradigan sudyalar ishtirokida maslahat xonasida ish yuzasidan qaror chiqaradi. Boshqa shaxslarning qatnanashishiga esa yo`l qo`yilmaydi.
Sudyalar ham, shuningdek, maslahat paytida bildirilgan mulohazalarni oshkor qilishlari mumkin emas.
Odil sudlovni amalga oshirishga doir faoliyatiga har qanday aralashuvi, qonun jinoiy javobgarlikka tortilishigacha bo`lgan darajada ta'qib etadi ( O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 112-moddasidan).
“O`zbekiston Respublikasida barcha fuqarolar bir xil huquq va erkinliklarga ega bo`lib, jinsi, irqi, millati, tili, dini, ijtimoiy kelib chiqishi, e'tiqodi, shaxsi va ijtimoiy mavqeidan qat'iy nazar qonun oldida tengdirlar”.⁷