O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.17-jadval 
Moliyaviy holat reytingi bo‘yicha guruhlash 
Moliyaviy holat 
reytingi 
Guruhdagi 
korxonalar soni 
Guruh bo‘yicha moliyaviy 
holatning o‘rtacha reyting 
bahosi 
1,5 – 4,5 
20 
2,250 
4,6 – 6,0 
30 
3,760 
6,1 dan yuqori 
12 
6,230 
Jami 
62 
4,560 
Zanjirli bog‘lanish usuli. 
Zanjirli bog‘lanish usulida natijaviy ko‘rsatkichning o‘zgarishi va uning 
o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar tizimli almashtirishlar orqali hisob-kitob qilinadi. 
Biroq, tahlil qilinadigan ko‘rsatkichlarning ta’sir birliklari funksional bog‘liqlikda 
bo‘lishi talab etiladi. 
Zanjirli bog‘lanish usulida zanjirli tizimdan foydalanilganligi sababli uning nomi 
zanjirli usul deb nomlangan. Bu tartib natijaviy ko‘rsatkichga har bitta omilning ta’sir 
darajasini hisoblashda ushbu omilning yangilangan ifodasi olinishi bilan farq qiladi. 
Qolgan barcha ta’sir birliklar o‘zgarishsiz qoldiriladi va h.k. Ushbu omillar oxirgi omil 
ta’sirini aniqlashga qadar davom ettiriladi. 

---

28 
Zanjirli usulni turli ifodalarga nisbatan qo‘llash mumkin va bu uni qo‘llash 
imkoniyatlarini oshiradi va universalligini ta’minlaydi. 
1.18-jadval 
Zanjirli bog‘lanish usulida ta’sir etuvchi birliklarni hisoblash metodikasi 
Ifoda 
Ko‘rsatkichlar 
O‘zgarishga ta’sir etuvchi birliklar hisob-
kitoblari 
Reja 
Shartli1 Shartli2 
Haqiqat 
Q=xu 
Jami o‘zgarish Q
1
-
Q
0
x
0
*u
0
x
1
*u
0
x 
x
1
*u
1
1 
Birinchi omil (x) 
ta’siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
0
– x
0
*u
0
2 
Ikkinchi omil (y) 
ta’siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
1
–x
1
*u
0
Q=xuz 
Jami o‘zgarish Q
1
-
Q
0
x
0
*u
0
*z
0
x
1
*u
0
*z
0
x
1
*u
1
*z
0
x
1
*u
1
*z
1
1 
Birinchi omil (x) 
ta’siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
0
*z
0
– 
x
0
*u
0
*z
0
2 
Ikkinchi omil (y) 
ta’siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
1
*z
0
– 
x
1
*u
0
*z
0
3 
Uchinchi omil (z) 
ta’siri 
x 
x 
x 
x
1
*u
1
*z
1
– 
x
1
*u
1
*z
0
Q=x/y 
Jami o‘zgarish Q
1
-
Q
0
x
0
/u
0
x
1
/u
0
x 
x
1
/u
1
1 
Birinchi omil (x) 
ta’siri 
x 
x 
x 
x
1
/u
0
– x
0
/u
0
2 
Ikkinchi omil (u) 
ta’siri 
x 
x 
x 
x
1
/u
1
– x
1
/u
0
Q=z/x+u 
Jami o‘zgarish Q
1
-
Q
0
z
0
/x
0
+u
0
z
1
/x
0
+u
0
z
1
/x
1
+u
0
z
1
/x
1
+ u
1
1 
Birinchi omil (x) 
ta’siri 
x 
x 
x 
z
1
/x
0
+u
0
– 
z
0
/x
0
+u
0
2 
Ikkinchi omil (y) 
ta’siri 
x 
x 
x 
z
1
/x
1
+u
0
– 
z
1
/x
0
+u
0
3 
Uchinchi omil (z) 
ta’siri 
x 
x 
x 
z
1
/x
1
+u
1
– 
z
1
/x
1
+u
0
Sotuv rentabelligi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi omillar hisob-kitobida buni 
ko‘rib o‘tishimiz mumkin. Sotuv rentabelligi quyidagi bog‘lanishda aniqlanadi 
Rc
=
Syaf
/
Sst
Bunda: 
Syaf
-sotishdan yalpi foyda 
Sst
-sotishdan sof tushum 

---

29 
1.19-jadval 
Sotuv rentabelligi va uning o‘zgarishiga ta’sir etuvchi 
omillar hisob-kitobi 
Ko‘rsatkichlar 
Ifoda 
O‘tgan 
yil 
Hisobot 
yili 
O‘zgarishi 
O‘sishi 
Sotishdan sof 
tushum, mln so‘m 
Sst 
100 
125 
+25 
1.25 
Sotilgan mahsulot 
tannarxi, mln so‘m 
Smt 
80 
90 
+10 
1.12 
Sotishdan yalpi 
foyda, mln so‘m 
Syaf 
20 
35 
+15 
1.75 
Sotuv rentabelligi, 
foiz 
Rc 
0.20 
0.28 
+0.08 
1.40 
Yalpi foyda 
o‘zgarishiga ta’sir 
etuvchi birliklar 
x 
x 
x 
Sof tushumning 
o‘zgarishi 
x 
125-100 
+25 
Sotilgan mahsulot 
tannarxining 
o‘zgarishi 
x 
80-90 
-15 
Rentabellik 
o‘zgarishiga ta’sir 
etuvchi omillar 
x 
x 
x 
Sof tushum 
o‘zgarishi, foiz 
O‘sst 
20/125-20/100=0,16-
0,20 
-0,04 
Sotishdan yalpi 
foyda o‘zgarishi, foiz 
O‘syaf 
35/125-20/125=0,28-
0,16 
+0,12 
 
Mutlaq farq usuli. 
Mutlaq farq usuli natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillar soni ikki yoki 
undan ortiq ta’sir birliklariga ega bo‘lgan hollarda qo‘llaniladi. Uning mazmunini 
natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi birlikning farqi qolgan omillarning reja, 
haqiqatdagi (uzviy ketma-ketlikda) ko‘rsatkichlarga ko‘payrilgan holda aniqlanadi. 
Mutlaq farq usuli an’anaviy usullarning sodda modelli tizimi hisoblanib 
ko‘pincha samaradorlik va natijaviylik ko‘rsatkichlariga nisbatan qo‘llaniladi. 
Uning muhim xususiyati omillar ta’sirini hisob-kitob qilishda uzviylikning, 
aniqlikning ketma-ketlikning qat’iy belgilanishi. Analitik ketma-ketlikda birinchi 
navbatda sifat ko‘rsatkichlari keyingi qatorlar bo‘yicha bilik, miqdor ko‘rsatkichlar 
tartiblanadi. 
Masalan mahsulot ishlab chiqarish hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan 
bog‘liq bo‘lgan omillarni mutlaq farq usulida hisob-kitob qilishimiz mumkin. 
Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan bog‘liq bo‘lgan omillar 
qatoriga: asosiy vositalarning o‘rtacha yillik qiymatining o‘zgarishi, asosiy 

---

30 
vositalardan samarali foydalanish (asosiy vositalarning qaytimining o‘zgarishi) 
ko‘rsatkichining ta’siri. 
1.20-jadval 
Mahsulot hajmiga ta’sir etuvchi mehnat vositalari bilan bog‘liq omillar 
ta’sirini tahlil qilish metodikasi 
t/r 
Ko‘rsatkichlar 
O‘tgan yil Hisobot yili Farqi, +,- 
O‘sishi, foiz 
1 
Mahsulot(ish, 
xizmat)lar hajmi, 
mln so‘m 
Q0 
Q1 

Q 
Q1/Q0*100-
100 
2 
Asosiy 
vositalarning 
o‘rtacha yillik 
qiymati, mln so‘m 
A0 
A1 

A 
A1/Q0*100-
100 
3 
Asosiy vositalar 
qaytimi (fond 
qaytimi), so‘m 
F0 
F1 

F 
(Q1/A1)/ 
(Q0/A0)*100-
100 
4 
Omillar ta’siri 
x 
x 
x 
x 
4.1 
Asosiy 
vositalarning 
o‘rtacha yillik 
qiymatining 
o‘zgarishini ta’siri, 
mln so‘m 

A x F0= 

At 
x 
4.2 
Asosiy vositalar 
qaytimi 
o‘zgarishining 
ta’siri, mln so‘m 

F x A1= 

Ft 
x 
Mutlaq farq usulida uch omillik ta’sir birliklari quyidagi bog‘lanishlar orqali 
hisob-kitob qilinadi: 
Omillar ta’sirini uchta omilli birlikka nisbatan qo‘llashda quyidagi bog‘lanishlar 
amalga oshiriladi. 
1.21-jadval 
Natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi birliklar soni uchta bo‘lganda 
mutlaq farq usulining qo‘llash metodikasi 
t/r 
Ko‘rsatkichlar 
O‘tgan 
yil 
Hisobot 
yili 
Farqi,+,- 
O‘sishi, foiz 
1 
2 
3 
4 
5(4-3) 
6(4/3*100-100) 
1 
Natija 
(Q= X*Y*Z) 
Q0 
Q1 

Q 
Q1/Q0*100-100 
2 
Birinchi ta’sir 
birligi(X) 
X0 
X1 

X 
X1/X0*100-100 

---

31 
3 
Ikkinchi ta’sir 
birligi(Y) 
Y0 
Y1 

Y 
Y1/Y*100-100 
4 
Uchinchi ta’sir 
birligi(Zr) 
Z0 
Z1 

Z 
Z1/Z0*100-100 
5 
Omillar ta’sirining 
hisob-kitobi 
x 
x 
x 
51. 
Natijaviy 
ko‘rsatkichga 
birinchi omil ta’siri 
hisob-kitobi 

X*Yr*Zr 

Qx 
x 
52. 
Natijaviy 
ko‘rsatkichga 
birinchi omil ta’siri 
hisob-kitobi 

Y* Xx* Zr 

Qy 
x 
53. 
Natijaviy 
ko‘rsatkichga 
birinchi omil ta’siri 
hisob-kitobi 

Z* Yx*Xx 

Qz 
x 
Nisbiy farq usuli. 
Tahlilda ushbu usulni qo‘llash orqali mutlaq ko‘rsatkichlardan tashqari nisbiy 
ko‘rsatkichlar orqali ham sabab-oqibat bog‘lanishlarini, omillarning natijaviy 
ko‘rsatkichga ta’sirini hisob-kitob qilish imkoniyatini beradi. Ushbu usul ham mutlaq 
ifodalarga tayangan holda omillar ta’sirini foizli birliklarda, natijani o‘zgartirishini 
uzviy ketma- ketlikda hisob-kitob qilishni talab etadi.
1.22-jadval 
Natijaviy ko‘rsatkichga ta’sir etuvchi omillarni nisbiy farq usulida hisob-
kitob qilish metodikasi 
Ko‘rsatkichlar 
Omillarning 
nisbiy ortishi,foiz 
Oldingi hisobdan 
farqi,foiz 
Omillar ta’siri 
Birinchi ta’sir 
omilining 
o‘sishi(A) 
Afoiz 
(A1/A0*100) 
Afoiz-100=Qa 
Qa*Qr 
Ikkinchi ta’sir 
omilining o‘sishi 
(B) 
Bfoiz (B1/B0*100) 
Bfoiz-Afoiz=Qb 
Qb*Qr 
Uchinchi ta’sir 
omilining o‘sishi 
(C) 
Cfoiz (C1/C0*100) 
Cfoiz-Bfoiz=Qc 
Qc*Qr 
To‘rtinchi ta’sir 
omilining o‘sishi 
(D) 
Dfoiz 
(D1/D0*100) 
Dfoiz-Cfoiz=Qd 
Qd*Qr 
Natijaviy 
ko‘rsatkichning 
o‘zgarishi 
Qx-Qr= (Qa*Qr)+ (Qb*Qr)+(Qc*Qr)+ (Qd*Qr) 

---

32 
Iqtisodiy matematik usullar va ularning mohiyati. 
Faoliyatning samaradorligi va natijaviyligini, uzviy aloqadorlik va 
bog‘lanishlardagi omilli tahlilini amalga oshirishda matematik usullardan foydalanish, 
analitik ishlar sifatligini, tahlilning chuqurligini va masalaning qanchalik chuqurligini 
ham ta’minlab beruvchi muhim omildir. Iqtisodiy matematik usullar masalani 
yechishning kompyuter algoritmini shakllantirishda ham qo‘l keladi. 
Iqtisodiy matematik usullar vaqt mezoni bo‘yicha, tezlik, aniqlik masalasida, 
dasturlash va natijalarni mayda birliklariga qadar aniqlanishi sababli samaradorligi 
yuqori turadi.
Iqtisodiy matematik usullar iqtisodiy tahlil imkoniyatlarini oshirib, yanada 
ko‘proq turdagi va murakkab tavsifdagi masalalarni qisqa muddatda to‘g‘ri hal qilish 
imkonini beradi.
Moliyaviy tahlilda matematik usullarni qo‘llash korxona faoliyatida qator o‘ziga 
xos shartlarni e’tiborga olishni talab qiladi. Ularning asosiylari quyidagilardir: korxona 
iqtisodiyotini to‘laligicha axborot texnologiyalariga asoslangan bo‘lishi, iqtisodiy-
matematik modellar tuzish, axborot manbalarini takomillashtirish, xodimlar malakasi 
va shu kabilar. 
Matematik usullarning integral, logarifm, korrelyatsion, regretsion, matematik 
dasturlash, nazariy o‘yin turlarini tarkiblash mumkin. 
Integral usul. 
Multiplikativ, karrali va karrali-additiv ko‘rinishli aralash 
modellari tarkiblanadi. 
Integral usul zanjirli usul, mutloq va nisbiy farq usullariga nisbatan omillar 
ta’sirini hisoblashda aniqroq natijalar olishga imkon beradi. 
Turli modellar uchun omillar ta’sirini hisoblash algoritmlari quyidagicha bo‘ladi: