O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.14-jadval 
Sotilgan mahsulot miqdori bo‘yicha bazisli va zanjirsimon indeks 
Choraklar 
I 
II 
III 
IV 

---

26 
Miqdor darajalari 
q
1
q
2
q
3
q
4
Bazisli indeks 
- 
q
2
/q
1
q
3
/q
1
q
4
/q
1
Zanjirsimon indeks 
- 
q
2
/q
1
q
3
/q
2
q
4
/q
3
Bog‘liqlik 
q4/q1= q2/q1x q3/q2xq4/q3 yoki
q4/q1:q3/q1=q4/q3xq 
Yuqorida keltirilgan misolimizda tovar miqdori emas, balki qiymati berilgan deb 
faraz qilaylik. 
1.15-jadval 
Sotilgan mahsulot hajmi bo‘yicha bazisli va zanjirsimon indeks 
Choraklar 
I 
II 
III 
IV 
Miqdor darajalari 

q
1
r
1

q
2
r
2

q
3
r
3

q
4
r
4
Bazisli indeks 
- 
;
1
1
1
2
1
/
2
p
q
p
q
Iq



;
1
2
1
3
2
/
3
p
q
p
q
Iq



;
1
3
1
4
3
/
4
p
q
p
q
Iq



Zanjirsimon 
indeks 
- 
;
1
1
1
2
p
q
p
q


;
2
2
2
3
p
q
p
q


;
3
3
3
4
p
q
p
q


Indekslardan murakkab ko‘rsatkichlarni o‘zgarishida omillarning ta’sirini 
o‘lchashda ham foydalaniladi. Omillar ta’sirini baholashda agregat shakldagi umumiy 
indekslardan foydalaniladi. 
1.16-jadval 
Omillar ta’sirini hisoblash yo‘llari 
Ko‘rsatkichlar 
O‘tgan yil 
Hisobot yili 
shartli 
Hisobot yili 
Mahsulot sotishdan sof 
tushum 

q
0
r
0

q
1
r
0

q
1
r
1
Sotilgan mahsulot ishlab 
chiqarish tannarxi 

q
0
s
0

q
1
s
0

q
1
s
1
Sotishdan yalpi foyda 

q
0
r
0
- 

q
0
s
0

q
1
r
0
- 

q
1
s
0

q
1
r
1
- 

q
1
s
1
Sotuv rentabelligi 

q
0
r
0
- 

q
0
s
0
/ 

q
0
r
0

q
1
r
0
- 

q
1
s
0
/ 

q
1
r
0

q
1
r
1
- 

q
1
s
1
/ 

q
1
r
1
Sotishdan yalpi foydaga 
baho omilining ta’siri 
x 
x 

q
1
r
1
- 

q
1
r
0
Sotishdan yalpi foydaga 
miqdor omilining ta’siri 
x 
x 

q
1
r
0
- 

q
0
r
0
Sotishdan yalpi foydaga 
tannarx omilining ta’siri 
x 
x 

q
1
s
1
- 

q
1
s
0
Guruhlash usuli. 
Guruhlash deganda o‘rganilayotgan to‘plamni taalluqli belgilari bo‘yicha sifat 
jihatdan bir xil bo‘lgan guruhchalarga ajratish tushiniladi. Agar statistikada guruhlash 
hodisalarni umumlashtirish va tiplarga ajratish maqsadida foydalanilsa, tahlilda 
o‘rtachalarni mohiyatini tushintirishga, bu o‘rtachadagi alohida birliklarni rolini 
ko‘rsatishga, o‘rganilayotgan ko‘rsatkichlar orasida o‘zaro bog‘liqliklarni aniqlashga 
yordam beradi. 

---

27 
Hal qiladigan masalalari (vazifalari) nuqtayi nazardan guruhlashlar tipologik, 
strukturali va analitik turlarga bo‘linadi. 
Tipologik guruhlash – to‘plamni sifat jihatdan bir xil bo‘lgan guruhlarga 
ajratishni; 
Strukturali guruhlash – ko‘rsatkichni ichki tuzilishini, uning alohida qismlarini 
o‘zaro nisbatlarini o‘rganish maqsadida guruhlarga ajratishni; 
Analitik guruhlash – ko‘rsatkichlar orasidagi bog‘lanishlarni o‘rganish maqsadida 
amalga oshiriladigan guruhlashlarni anglatadi. 
Tuzilishining murakkabligi jihatdan oddiy guruhlashlar va kombinatsiyali 
guruhlashlar tarkiblanadi. 
Bitta belgi bo‘yicha amalga oshirilgan guruhlashlar oddiy guruhlash deb aytiladi. 
Agar bitta belgi bo‘yicha bitta guruhlashni, shu guruhga kiruvchi boshqa bir belgi 
bo‘yicha yana boshqa guruhlashni amalga oshirilsa, bunday guruhlash kombinatsiyali 
guruhlash deb aytiladi. 
Guruhlarni tuzishda to‘plamni guruhlarga bo‘lish, guruhlar sonini belgilash va 
guruh intervalini aniqlash masalasiga jiddiy yondashish zarur. 
Guruhlashlar algoritmini quyidagi ketma-ketlikda belgilash mumkin: 
• tahlilning maqsadini aniqlash; 
• axborotlarni yig‘ish; 
• guruhlash uchun asos qilib olingan belgi bo‘yicha to‘plamni ranjirlash; 
• to‘plamni taqsimlash intervali (oralig‘i)ni tanlash va uni guruhlarga ajratish; 
• guruhlash va omilli belgilar bo‘yicha o‘rtacha guruh ko‘rsatkichlarini aniqlash; 
• olingan o‘rtacha miqdorlarni tahlil qilish, o‘zaro bog‘liqlarni va natijaviy 
ko‘rsatkichga omilli ko‘rsatkichlarni ta’sir yo‘nalishini aniqlash. 
Moliyaviy tahlilda guruhlashdan ko‘pincha qiyosiy tahlilda foydalanish mumkin.