O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

1.12-jadval 
Balansning muhim turlari va ularning birlik elementlari
Balans turlari 
Ifodasi 
Belgilar izohi 
Buxgalteriya 
balansi 
A=K+M 
Aktivlar (A)=Kapital (K)+majburiyatlar 
(M) 
Tovar balansi 
T
b
+T
i/ch
+T
bk
=T
o
+T
s
+T
bch
Tovarlar davr boshiga qoldig‘i (T
b
) + Ishlab 
chiqarilgan tovarlar (T
i/ch
) + Tovarlarning 
boshqa kirimi (T
bk
) = Tovarlar davr oxiriga 
qoldig‘i (T
o
) + Tovarlar sotilgani (Ts) + 
tovarlarning boshqa chiqimi (T
bch
) 
Byudjet 
balansi 
D=X 
Daromadlar (D)=Xarajatlar (X) 
Valyuta 
balansi 
V
b
+V
k
=V
o
+V
ch
Valyuta mablag‘larining davr boshiga 
qoldig‘i (V
b
) + Valyuta kirimi (V
k
) = 
Valyuta mablag‘lari davr oxiriga qoldig‘i 
(V
o
) + Valyuta chiqimi (V
ch
) 
Majburiyatlar 
balansi 
DM+(-) ortiqchalik 
(yetishmovchilik) 
= KM+(-) 
ortiqchalik 
(yetishmovchilik) 
Debitorlik 
majburiyatlari 
(DM) 
= 
Kreditorlik majburiyatlari (KM), 
Debitorlik kreditorlik majburiyatlaridan 
farqi (+,-) 
Ushbu usuldan moliyaviy xo‘jalik faoliyatining barcha bo‘g‘inlarda keng 
foydalaniladi. Balans metodi ko‘proq omilli modellarni tuzishda ham qo‘llanishi 
mumkin.

---

24 
1.13-jadval 
Modellar va ularning tuzilishi 
Balans 
Modellar 
Buxgalteriya balansi 
Aktivlar 
Kapital 
Majburiyat 
A=K+M 
A=K+M 
K=A-M 
M=A-K 
Tovar balansi 
Tovarlarning 
davr boshiga 
qoldig‘i 
Tovarlarning 
davr oxiriga 
qoldig‘i 
Tovarlarning 
sotilgan qismi 
T
b
+T
i/ch
+T
bk
=T
o
+T
s
+T
bch
T
b
=(T
o
+T
s
+T
bch
)
-(T
i/ch
+T
bk
) 
T
o
= 
(T
b
+T
i/ch
+T
bk
)-
(T
s
+T
bch
) 
T
s
=(T
b
+T
i/ch
+T
bk
)-
(T
o
+T
bch
) 
Tovarlarning 
ishlab 
chiqarilgan 
qismi 
Tovarlarning 
boshqa kirimi 
Tovarlarning 
boshqa chiqimi 
T
i/ch
=(T
o
+T
s
+T
bc
h
)-(T
b
+T
bk
) 
T
bk
=(T
o
+T
s
+T
bch
)-(T
b
+T
i/ch
) 
T
bch
=(T
b
+T
i/ch
+T
bk
)-(T
o
+T
s
) 
Valyuta balansi 
Valyuta 
mablag‘larini 
kirimi 
Valyuta 
mablag‘larini 
chiqimi 
Valyuta 
mablag‘larini 
davr oxiriga 
qoldig‘i 
V
b
+V
k
= V
o
+V
ch
V
k
= (V
o
+V
ch
) - 
V
b
V
ch
= (V
b
+V
k
) - 
V
o
V
o
= (V
b
+V
k
) - 
V
ch
 
Indeks usuli. 
Indeks so‘zi lotincha “Index” atamasidan olingan bo‘lib belgi, ko‘rsatkich degan 
ma’noni bildiradi. Har qanday ko‘rsatkich ham indeks ma’nosida bir xilda 
ishlatilmaydi. Tahlilda, statistikada indeks deganda – bevosita qo‘shib bo‘lmaydigan 
bo‘laklardan tashkil topgan ikki to‘plamni taqqoslash tushuniladi. 
Tahlilda shunday hodisalar uchraydiki, ularga mumkin bo‘lmagan sharoitda 
umumlashtirib baho berish zaruriyati tug‘iladi. Bu kabi muammolarni yechish uchun 
tahlilda mahsulot hajmi indeksi, baho, tannarx, mehnat unumdorligi va boshqa 
indekslar hisoblanadi. 
Indekslar to‘plam birliklarini qamrab olishiga qarab individual va umumiy 
indekslarga bo‘linadi. Individual indekslar to‘plamning ayrim elementlarining 
o‘zgarishini ta’riflaydi. Taqqoslanish asosiga qarab indekslar bazisli va zanjirsimon 
indekslarga bo‘linadi. Baza o‘rnida qabul qilingan miqdor bilan qolganlari taqqoslansa 
bu indekslar bazisli, o‘zidan oldingi davr bilan taqqoslansa zanjirsimon indekslar 
deyiladi. 
Indekslashtirilayotgan miqdorlarning xarakteri va mazmuniga qarab indekslar 
miqdor (fizik hajm) va sifat ko‘rsatkichlari indekslariga bo‘linadi. 
Indeks usulida hodisaning miqdori (fizik hajmi) – q; narxlar – r; tannarx – s; 
unumdorlik - 

harflar bilan belgilanadi. Joriy davr ko‘rsatkichi “1” satr osti 

---

25 
ishorachasi, o‘tgan davr esa “0” bilan ifodalanadi. “i” va “I” lar individual va umumiy 
indekslarni ifodalaydi, “

” – yig‘indini bildiradi. 
Individual indekslar quyidagicha ifodalanadi: 
Mahsulot fizik hajmi individual indeksi (i
q
):
i
q
=q
1
/q
0
Bu yerda: q
1
va q
0
– joriy va o‘tgan davrlarda ishlab chiqarilgan mahsulotning 
fizik hajmi. Bu indeks yuqorida ta’kidlaganimizdek, mahsulot fizik hajmini vaqt, 
hudud va obyektlar bo‘yicha faqatgina bitta mahsulot uchun o‘zgarishini ifodalaydi. 
Baho individual indeksi (i
r
): 
i
r
=r
1
/r
0
Bu yerda: p
1
va p
0
– joriy va o‘tgan davrlarda mahsulot bir birligini bahosi (narxi). 
Tannarx individual indeksi (i
z
):
i
z
=z
1
/z
0
Bu yerda: z
1
va z
0
– joriy va o‘tgan davrlarda mahsulot birligini tannarxi. 
Umumiy indekslar agregat va o‘rtacha shakllarda bo‘ladi. Agregat indekslar deb, 
maxsus taqqoslagichlar (vazn) yordamida joriy va o‘tgan davrlar uchun hisoblangan 
to‘plamlarni o‘zaro taqqoslashga aytiladi. 
Agregat shakldagi indeksni ham quyidagicha formula ko‘rinishida yozish 
mumkin. 
0
0
1
1
0
0
0
0
0
0
1
1
1
1
1
1
...
...
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
I
n
n
n
n
pq


















Bu indeks mahsulot (yoki tovar oboroti) hajmining umumiy indeksidir. Bu yerda 
q
1
p
1
va q
0
p
0
joriy va bazis davrlardagi mahsulot qiymati.
Ko‘rinib turibdiki, bu indeks mahsulot fizik hajmini emas, uni qiymatining 
o‘zgarishini xarakterlamoqda, ya’ni baho o‘zgarsa, qiymat ham o‘zgaraveradi.
Fizik hajmi indeksini tuzishda vazn sifatida o‘tgan davr baholari olinsa, formulani 
quyidagicha yozish mumkin.
,
...
...
0
0
0
1
0
0
0
0
0
0
0
1
0
1
0
1
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
p
q
I
n
n
n
n
q

















Bu yerda: 

q
1
p
0
– joriy davrdagi mahsulotning qiymati (o‘tgan davr bahosida); 

q
0
p
0
– bazis davridagi mahsulotning qiymati. 
Umumiy indekslarni agregat shaklda hisoblash uchun indekslashtirilayotgan belgi 
va uning vaznlari haqida har bir mahsulot va davrlar bo‘yicha alohida ma’lumotlar 
mavjud bo‘lishi shart.
Indekslar yordamida nafaqat miqdor ko‘rsatkichlari, balki sifat ko‘rsatkichlari 
ham o‘rganiladi. Ularga baho, tannarx, hosildorlik, mehnat unumdorligi, rentabellik 
darajasi va boshqalar kiritiladi.
Agarda o‘rganilayotgan qatorning hadlari baza sifatida qabul qilingan bitta had 
bilan taqqoslansa, bunday indekslar bazisli indekslar, agarda har bir had o‘zidan oldin 
keladigan had bilan taqqoslansa unday indekslar zanjirsimon indekslar deb yuritiladi.