O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent davlat iqtisodiyot universiteti

Buxgalteriya balansining gorizontal tahlili
Balans aktivi 
Hisobot davri 
boshiga 
Hisobot davri 
oxiriga 
Farqi 
+,- 
O‘sishi, 
foiz 
1 
2 
3 
4(3-2) 
5(3/2)*100-100 
Aktiv 
 
 
 
 
Uzoq muddatli 
aktivlar 
UM0 
Um1 
UM1-
UM0 
UM1/UM0*100-100 
Joriy aktivlar 
JA0 
JA1 
JA1-JA1 
JA1/JA1*100-100 
Aktiv jami 
A0 
A1 
A1-A0 
A1/A0*100-100 
Passiv 
O‘z mablag‘lari 
manbasi 
O‘M0 
O‘M1 
O‘M1-
O‘M0 
O‘M1/O‘M0*100-100 
Majburiyatlar 
M0 
M1 
M1-M0 
M1/M0*100-100 
Passiv jami 
P0 
P1 
P1-P0 
P1/P0*100-100 
Vertikal tahlil - gorizontal tahlilni to‘ldiruvchi usuli sifatida moliyaviy hisobot 
elementlari, moddalarining tarkibiy jihatlariga baho berishni xarakterlaydi. Ushbu 
jihatlarni moliyaviy hisobotlarning barcha shakllariga nisbatan qo‘llash mumkin. 
Umumiy tarkibda yakka birliklarninng salmog‘i va ularning o‘zgarishlari asosida 

---

58 
korxona moliyaviy holatini tashxislash yanada osonlashadi. Korxonani moliyaviy 
ahvolini anglash, bilishda asosiy jihatlar jami tarkibda birlik qatorlarni to‘g‘ri 
nisbatlashga qaratiladi. 
1.41-jadval 
Buxgalteriya balansining vertikal tahlili
Balans 
moddalari 
O‘tgan yil 
Hisobot yili 
Farqi 
Summ
a 
foiz 
Summa 
foiz 
Summa 
foiz 
1 
2 
3 
4 
5 
6(4-2) 
7(5-3) 
Aktiv 
 
 
 
 
 
Uzoq muddatli 
aktivlar 
UM0 
UM/A0*100 
Um1 
Um1/A1*100 Um1- UM0 
Um1/ UM0
 
Joriy aktivlar 
JA0 
JA0/A0*100
 
JA1 
JA1/A1*100 
JA1- JA0 
JA1/ JA0
 
Aktiv jami 
A0 
100 
A1 
100 
A1- A0 
A1/A0
 
Passiv 
 
 
O‘z 
mablag‘lari 
manbasi 
O‘M0 O‘M0/P0*10
0 
O‘M1 
O‘M1/P1*10
0 
O‘M1- 
O‘M0 
O‘M1/O‘M
0
 
Majburiyatlar 
M0 
M0/P0*100 
M1 
M1/P1*100 
M1- M0 
M1/ M0
 
Passiv jami 
P0 
100 
P1 
100 
P1- P0 
P1/ P0
 
1.42-jadval 
Moliyaviy natijalarning gorizontal va vertikal tahlili 
Moliyaviy natija 
qatorlari 
Belgi 
O‘tgan yil 
Hisobot yili 
Farqi 
O‘si-
shi 
Sum
ma 
foiz 
Sum
ma 
foiz 
Summ
a 
foiz 
1 
2 
3 
4 
5 
6 
7(5-3) 
8(6-
4) 
9(5/3
*100-
100) 
Mahsulot sotishdan 
yalpi foyda 
Yaf 
Yaf0 
Yaf0/Sn0
*100 
Yaf1 
Yaf1/Sn1
*100 
X 
U 
Z 
Asosiy faoliyatning 
natijasi 
An 
An0 
An0/Sn0*
100 
An1 
An1/Sn1*
100 
X 
U 
Z 
Moliyaviy faoliyat 
natijasi 
Mn 
Mn0 
Mn0/Sn0
*100 
Mn1 
Mn1/Sn1
*100 
X 
U 
Z 
Favqulodda natija 
Fn 
Fn0 
Fn0/Sn0*
100 
Fn1 
Fn1/Sn1*
100 
X 
U 
Z 
Soliq to‘loviga qadar 
natija 
Sn 
Sn0 
100 
Sn1 
100 
X 
U 
Z 
Foydadan soliq va 
boshqa soliqlar 
Fs 
Fs0 
Fs0/Sn0*
100 
Fs1 
Fs1/Sn1*
100 
X 
U 
Z 
Sof foyda 
Sf 
Sf0 
Sf0/Sn0*
100 
Sf1 
Sf1/Sn1*
100 
X 
U 
Z 
Xuddi shu jihat tarkibiy tahlilni pul oqimini umumiy qatorlarida, (operatsion 
faoliyatdan pul oqimi, investitsion faoliyatdan pul oqimi, moliyaviy faoliyatdan pul 

---

59 
oqimi, soliqlanishdan pul oqimi qatorlari bo‘yicha) asosiy vositalarning tarkibiy 
tuzilishida (yer, bino, inshoot, uzatuvchi moslamalar, mashina va uskunalar, transport 
vositalari va h.k.), xususiy kapitalni tarkibiy tuzilishida (ustav kapitali, qo‘shilgan 
kapital, rezerv kapitali, taqsimlanmagan foyda qatorlari bo‘yicha) ham qo‘llash 
mumkin. 
Vertikal tahlil gorizonatal tahlil asosidagina bir butunlikka erishadi. Shu sababli 
ularni doimo birgalikda va umumiylikda foydalanish kuzatiladi. Ularni bir-biridan holi 
tarzda qo‘llash orqali tahlilning to‘liqligini ta’min etib bo‘lmaydi.
Trend tahlili –
asos tahlili sifatida dinamik o‘zgarishlarni baholashda eng ko‘p 
qo‘llaniladigan usul hisoblanadi. Ushbu usul yordamida yaqin va uzoq davriylikdagi 
o‘zgarishlarga mutlaq va nisbiy ifodalarda baho beriladi. Trend tahlilidan ko‘pincha 
aktivlar o‘zgarishini baholashda, foyda va uning o‘sishini baholashda, investitsiyalar 
hajmini baholashda foydalaniladi. 
1.43-jadval 
Moliyaviy hisobot elementlarini trend tahlili 
 
Yillar 
 
 
Avtonomiya 
koeffitsiyenti
 
O‘zgarishi +,- 
Oldingi yilga 
nisbatan 
Bazis davriga 
nisbatan 
summa 
foiz summa 
foiz 
2014 
K1 
x 
x 
x 
x 
2015 
K2 
K2-K1 
K2/K1 
K2-K1 
K2/K1 
2016 
K3 
K3-K2 
K3/K2 
K3-K1 
K3/K1 
2017 
K4 
K4-K3 
K4/K3 
K4-K1 
K4/K1 
2018 
K5 
K5-K4 
K5/K4 
K5-K1 
K5/K1 
1.44-jadval 
Moliyaviy ko‘rsatkichlarni o‘tgan yillarga nisbatan o‘zgarishlarini tahlili 
Ko‘rsat
-kichlar 
Foyda 
Sotishdan tushum 
Aktivlar summasi 
Oldingi 
yilga 
nisbatan 
Bazis 
davrga 
nisbatan 
Oldingi
yilga
nisbatan 
Bazis
davrga 
nisbatan 
Oldingi 
yilga 
nisbatan 
Bazis 
davrga 
nisbatan 
Mutlaq ifoda 
2014 
F0 
x 
ST0 
x 
A0 
x 
2015 
F1-F0 
F1-F0 
ST1-ST0 
ST1-ST0 
A1-A0 
A1-A0 
2016 
F2-F1 
F2-F0 
ST2-ST1 
ST2-ST0 
A2-A1 
A2-A0 
2017 
F3-F2 
F3-F0 
ST3-ST2 
ST3-ST0 
A3-A2 
A3-A0 
2018 
F4-F3 
F4-F0 
ST4-ST3 
ST4-ST0 
A4-A3 
A4-A0 
Nisbiy ifoda 
2014 
F0 
x 
ST0 
x 
A0 
x 
2015 
F1/F0 
F1/F0 
ST1/ST0 
ST1/ST0 
A1/A0 
A1/A0 
2016 
F2/F1 
F2/F0 
ST2/ST1 
ST2/ST0 
A2/A1 
A2/A0 
2017 
F3/F2 
F3/F0 
ST3/ST2 
ST3/ST0 
A3/A2 
A3/A0 
2018 
F4/F3 
F4/F0 
ST4/ST3 
ST4/ST0 
A4/A3 
A4/A0 

---

60 
Trend tahlili asosida‚ shuningdek‚ ko‘rsatkichlarning aloqadorlik darajasiga, 
o‘rtacha o‘sish darajalarining holatiga ham baho beriladi. 
Koeffitsiyentlar tahlili usuli. Korxona faoliyatiga baho berishda mutlaq ifodalar 
moliyaviy holatning barcha qirralarini ochib bera olmaydi. shu sababli ko‘p hollarda 
nisbiy ifodalardan ham foydalaniladi.
Nisbiy ifodalar fanda moliyaviy koeffitsiyentlar deb nomlanib ularning har biri 
korxona moliyaviy holatining muhim jihatlarini o‘zida ifoda etishi bilan farqlanadi. 
Moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlashning quyidagi muhim jihatlarini xarakterlash 
lozim: 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – 2 yoki undan ortiq ko‘rsatkichlarni o‘zaro 
nisbatlash orqali topiladi (nisbatlash o‘z mazmuniga va tasnifiga ega bo‘lmog‘i va 
moliyaviy holatiga baho berishda yangi bir ko‘rsatkichni ifoda etishi lozim); 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – faqat rasmiy chop etiladigan moliyaviy hisobot 
ma’lumotlari asosida aniqlanadi (moliyaviy koeffitsiyentlar bitta yoki bir nechta 
moliyaviy hisobot qatorlarini, shuningdek‚ ularning jamlangan birliklarini nisbatlash 
orqali hisoblanadi); 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – bir xil jaryonning har xil jihatlarini ifodalaydi 
(masalan korxona to‘lov layoqatini baholashda, uning mutlaq, oraliq va umumiy 
ko‘rsatkichlarini tarkiblanishi); 
– moliyaviy koeffitsiyentlarni aniqlashda alohida ko‘rsatkichlarni jamlash 
imkoniyati mavjud (masalan, korxona moliyaviy holatining reyting baholashda 
ko‘rsatkichlarning jamlanishi yoki iqtisodiy nochorlikni aniqlashda ko‘rsatkichlarning 
jamlanishi). 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – bir xil o‘lchovga ega; 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – korxona faoliyat samaradorligini kompleks 
baholash imkonini beradi; 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – har xil jarayonning bir xil jihatlari mazmunini 
xarakterlaydi (Asosiy vositalarning eskirishi va yaroqlilik koeffitsiyentlari har xil jihat, 
ularning birligi esa bitta jihat)dan iborat; 
– moliyaviy koeffitsiyentlar – mutlaq darajadagi qiymatning qanday bo‘lishidan 
qat’iy nazar barcha korxona va tashkilotlar ko‘rsatkichlarini qiyosiy taqqoslash 
imkonini beradi. 
Moliyaviy koeffitsiyentlarning tarkibiy va 
muvofiqlashtiruvchi turlari 
xarakterlanadi. Tarkiliy moliyaviy koeffitsiyentlar bir xil asosli jamlangan qatorlarda 
birlik qatorlarning salomog‘ini xarakterlasa, muvofiqlashtiruvchi koeffitsiyentlar esa 
har xil asosli ko‘rsatkichlarni o‘zaro nisbatlash orqali hisoblanadi. 
Tarkibiy koeffitsiyentlarga – korxona mol-mulki tarkibida uzoq muddatli va joriy 
aktivlarning salmog‘i, joriy aktivlar tarkibida likvid aktivlar (tovar moddiy zaxiralar, 
debitorlik majburiyatlari, pul mablag‘lari)ning salmog‘i, jami manbalar tarkibida o‘z 
va qarz mablag‘lari salmog‘i, majburiyatlar tarkibida uzoq va qisqa muddatli 
majburiyatlar salmog‘i va boshqa tarkibiy koeffitsiyentlar kiradi. 
Muvofiqlashtiruvchi koeffitsiyentlarga moliyaviy mustaqillik, barqarorlik, 
rentabellik ko‘rsatkichlari, to‘lov layoqati ko‘rsatkichlari kiradi. 

---

61 
Moliyaviy koeffitsiyentlarni jamlangan qatori bo‘yicha quyidagi tarkibini tuzib 
chiqish mumkin
11
. 
-to‘lov layoqati va likvidlilik koeffitsiyenti 
-moliyaviy barqarorlik koeffitsiyentlari 
-daromadlik (rentabellik) koeffitsiyentlari 
-bozor aktivligi koeffitsiyentlari 
-ish aktivligi koeffitsiyentlari 
Moliyaviy koeffitsiyentlarninn har bir guruhi o‘z ichiga bir nechta 
ko‘rsatkichlarni oladi. 
To‘lov layoqati va likvidlik koeffitsiyentlari qatoriga mutlaq; oraliq, umumiy 
to‘lov layoqati ko‘rsatkichlari kiradi (ayrim manbalarda ushbu ko‘rsatkichlar mutlaq, 
tez likvidlik va joriy likvidlik deb nomlanadi). 
1.45-jadval