O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

passiv 
hayol 
deb ataladi. 
Kishi passiv hayolni oldindan o’ylab yuzaga keltirishi mumkin: 
jo’rttaga yuzaga keltirilgan iroda bilan bog’liq bo’lmagan, lekin hayotda 
gavdalantirishga qaratilgan hayolning mana shunday obrazlari 
shirin 
hayol 
deb ataladi. Qandaydir quvonchli, ёqimli, qiziqarli narsalara 
haqida shirin hayol surish hamma odamlarga xosdir. Mana shunday 
shirin hayollarda fantaziya mahsulotlari bilan ehtiyojlar o’rtasidagi 
aloqa yengil namoyon bo’ladi. Ammo inson hayoliy jarayonlarida shirin 
hayol kechirish hollari ko’proq bo’lsa, bu shaxsning passivligidan 
dalolat beruvchi nuqson hisoblanadi.
Passiv hayol o’ylab qo’yilmagan tarzda ham yuzaga kelishi 
mumkin. Bu asosan ong faoliyatining, ikkinchi signal sistemasining 
susayishida, kishining vaqtincha harakatsizlik holatida, uyqusirash 
holatida, uyquda (tush ko’rishda), ongning kasallikka uchrab 
buzilishida (gallyusinasiyada) va shu kabilarda sodir bo’ladi. 

---

224 
Agar passiv hayolni oldindan o’ylab va o’ylamasdan qilingan 
turlariga bo’lish mumkin bo’lsa, aktiv hayolni ijodiy va qayta tiklovchi 
hayol turlariga bo’lish mumkin bo’ladi.
O’z asosida tasviriga muvofiq keladigan obrazlar sistemasini 
yaratuvchi hayol qayta tiklovchi hayol deb ataladi. Xoh darslarni, xoh 
badiiy adabiyotni o’qishda, geogrofik kartani va tarixiy tasvirlarni 
o’rganishda hayol yordami bilan bu kitoblarda, xaritalar va hikoyalarda 
aks ettirilgan narsalarni qayta tiklashga to’g’ri keladi. 
Ijodiy hayol kayta tiklovchi hayoldan farq qilgan holda, original va 
qimmatli moddiy mahsulotlarda amalga oshiriladigan yangi 
obrazlarning yaratilishini taqozo qiladi. Mehnatda paydo bo’lgan ijodiy 
hayol ehtiyojlarini qondirish yo’lini izlashda yaqqol tasavvurlar bilan 
aktiv va maqsadga muvofiq ish tutadigan texnik, badiiy va istalgan 
boshqa ijodiyotning ajralmas tomoni bo’lib qoladi. 
Inson shaxsining qimmati ko’p jihatdan uning strukturasida 
hayolning qaysi turi ustunligiga bog’liqdir. Agar o’smirlar va yoshlarda 
konkret faoliyatlarda amalga oshiriladigan ijodiy hayollari passiv, 
quruq hayolparastlikdan ustunlik qilsa, bu shaxsning taraqqiyot 
darajasi yuksakroq ekanligidan dalolat beradi. 
Hayol jarayonlari idrok, xotira va tafakkur jarayonlari kabi 
analitik-sintetik xarakterga ega. Hayolning mohiyati tasavvurlarni 
qayta tuzish jarayonidan va o’zimizdagi mavjud obrazlar asosida yangi 
obrazlar yaratishdan iboratdir. Hayol, fantaziya real voqelikni yangi, 
kutilmagan hamda odatdan o’zgacha qo’shilish va bog’lanishlarda aks 
ettirishdan iboratdir. 
Insonning bilish jarayonlarida xayol yoki fantaziya katta 
ahamiyatga ega. Xayol sеzgi, idrok, tafakkur jarayonlari bilan uzviy 
bog`liq bo`lib, borliqni yangi bo`yoqlarda, o`z xohishi, istagi, tasavvuri 
shaqlida aks ettirishidir. Ko`rgan, eshitgan, qisqasi o`z tajribasidan 
o`tkazgan narsa hodisalarni ko`z oldiga kеltirish - qayta tiklovchi, o`z 
istagi xohishi asosida yangi obrazlar yaratib tasavvur qilish - ijodiy 
xayol shaqlida bo`ladi. Ijodiy xayol - fantaziya dеb ham aytiladi. (Shoir, 
yozuvchi, ixtirochi - konstruktor uchun zarur sifatlar). 
Ijodiy xayol ijodkor-ixtirochi uchun, yozuvchi yoki rassom uchun 
juda zarurdir. Ijodkor o`z boshidan kеchirgani, bilgani doirasidan vaqt 
va fazo jihatidan ilgarilab kеtadi.
Xayoliy yoki yangi obraz yaratishning bir nеcha usullari bor:

---

225 
1) agglyu-tinatsiya - еlimlash, bir nеcha obrazdan yangi obraz 
yaratish - masalan - suv parisi, kеntavr, uchar ot - pеgas va hokazo 
fantastik obrazlarni yaratish.
2) gipеrbolizatsiya - bo`rttirish yoki kichraytirish (Gullivеr 
sarguzashtlarini eslang). 
3) qayd etish-narsa va hodisalarning eng muhim bеlgilariga 
diqqatni jalb qilish (O`rtoqlik hazili, sharj).
Bulardan tashqari tipiklashtirish, orzu xayol (uchar gilam - 
samolyot), qayd etish, tipiklashtirish shaqlida ham bo`ladi. 
Bolalar o`yini ham, konstruktor tasavvuri ham ijodiy xayol, lеkin 
mazmuni va opеratsiyalari bir-biridan farq qiladi.