O’zbekiston respublikasi oliy va o’rta maxsus

T A F A K K U R 
T a ya n ch s o’ z v a i b o r a l a r : 
Tafakkur, nuqt, logika, tafakkur psixologiyasi, uning 
turlari. Tafafkkur operasiyasi, analiz, sintez, taqqoslash, 
umumlashtirish, 
mavhumlashtirish, 
klassifikasiyalash, 
sistemalashtirish. 
Kishining butun hayoti uning oldiga hamisha jiddiy va 
kechiktirib bo’lmaydigan vazifalar va muammolarni qo’yadi. 
Bunday muammolarning, qiyinchiliklarning, tasodiflarning 
yuzaga kelishi atrofimizdagi voqelikda hali juda ko’p 
noma’lum, tushunib bo’lmaydigan, kutilmagan, yashirin 
narsalar borligidan dalolat beradi. Demak, olamni chuqurroq 
o’rganib, unda odamlar va narsalarning tobora yangi-yangi 
jarayonlarini, xususiyatlarini va o’zaro munosabatlarini 
ochish lozim. Tafakkur shuning uchun ham zarurki, hayot va 
faoliyat davomida har bir individ narsalarning qandaydir 
yangi, ilgari ma’lum bo’lmagan xususiyatlariga duch keladi. 
O’tmishdagi bilimlarimizning kamligi bilinib qoladi. Koinot 
cheksiz bo’lganidek, uni bilish jarayoni ham cheksizdir. 
Tafakkur hamisha hali bilib olinmagan, yangilikning ana 
shunday cheksiz chuqur jihatlariga qaratilgan bo’ladi. 
Tafakkur-jiddiy ravishda yangilikni qidirish va 
ochishga bog’liq, aloqador psixik jarayondir, uning 
tahlili va sintezi jarayonida voqelikni bavosita va 
umumlashtirib aks ettirish jarayonidir. Tafakkur amaliy 

---

226 
faoliyat asosida hissiy bilishlardan paydo bo’ladi va 
hissiy bilish chegarasidan ancha tashqariga chiqib 
ketadi. 
Tafakkur-
bu predmet va hodisalarning umumiy 
xususiyatlarini aks ettirish, ular o’rtasidagi qonuniy aloqalar 
hamda munosabatlarni topish jarayonidir. Boshqacha qilib 
aytganda, tafakkur-bu borliqni umumlashtirilgan holda va 
bevosita aks ettirishdir. Tafakkur-inson aqliy faoliyatining 
yuksak shaklidir. Istalgan ixtiyoriy faoliyat, u xoh o’quv, xoh 
ishlab chiqarish faoliyati bo’lsin, uning natijalarini oldindan 
ko’rishni albatta talab qiladi. Biroq oldindan ko’rish uchun 
dalillarni umumlashtirish va shu umumlashmalar asosida 
xuddi shunga o’xshash boshqa dalillarga ham tadbiq etish 
mumkin bo’lgan xulosalar chiqarish kerak bo’ladi. Bu 
ikkiyoqlama yondashish yakkadan umumiyga, umumiydan 
yakkaga-tafakkur orqali amalga oshiriladi. Voqelik tafakkurda 
idrok va tasavvurlardagiga qaraganda chuqurroq va to’laroq 
aks etadi. Narsa vahodisalar o’rtasidagi eng muhim 
bog’lanishlar va munosabatlar tafakkur yordami bilan 
ochiladi. Binobarin, tafakkur insonning shunday aqliy 
faoliyatidirki, bu faoliyat voqelikni eng aniq (to’g’ri), to’liq, 
chuqur va umumlashtirib aks ettirishga (bilishga), insonning 
tag’in ham oqilona amaliy faoliyat bilan shug’ullanishiga 
imkon beradi. 
Bilish faoliya sezish va idrok qilishdan boshlanadi va 
keyin tafakkurga o’tib ketishi mumkin. Biroq istagan 
tafakkur, hatto eng rivojlangan tafakkur ham hamisha hissiy 
bilish bilan, ya’ni sezgi, idrok va tasavvurlar bilan bog’langan 
bo’ladi. Tafakkur faoliyati o’zining butun