Pedagogika-psixologiya

II BOB Bolaning nutqida ovoz buzilishi,bolalarning umumiy rivojlanishiga ta’siri
2.1 Nutq buzilishi turlari va ularning xususiyatlari
Nutq nuqsonlarini tasniflashda birinchi navbatda bolaning ruhiy, aqliy va eshitish idroki tekshirib olinadi. Nutq nuqsonlari og‘ir-yengilligiga qarab guruhlarga ajratiladi. 1. Dislaliya – bu artikulyatsion apparat a'zolari normal innervatsiyasida yuzaga kelgan logopatsiya bo‘lib, asosan tovushlar talaffuzidagi kamchiliklar va ba'zan fonematik idrok rivojlanmaganligi bilan namoyon bo‘ladigan yengil nutq nuqsoni.2. Dizartriya - bu artikulyatsion apparat a'zolari innervatsiyasining organik jarohatlanishi natijasida yuzaga keladigan og‘ir nutq nuqsoni bo‘lib, juft neyronlarning shikastlanishi natijasida yuzaga keladi. Falajlanish asosan bir tarafdan, chap yoki o‘ng tarafdan bo‘ladi. Bola tili asosan paretik falajlangan bo‘shashgan yoki spastik, ya'ni tarang falajlanishda bo‘ladi. 3. Alaliya - bu bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida yuzaga keladigan og‘ir nutq nuqsoni bo‘lib, bu tashxis eshitishi va zakovati me'yorda bo‘lgan shaxslarga qo‘yiladi. Alaliya nutqning 3ta komponenti rivojlanmaganligi bilan namoyon bo‘ladi. 1. Afaziya- bu bosh miyaning organik jarohatlanishi natijasida shakllangan nutqning yo‘qolishi. Bolalar afaziyasi tajribada kam uchraydi. Afaziya asosan insultdan keyin uchraydi. Bolalarda esa miya infeksiyalari, miya rivojlanishi davrida turli xil kuchli travmalar natijasida yuzaga keladi. 2. Rinolaliya - bu artikulyatsion apparat a'zolarida tug‘ma yoki orttirilgan nuqsonlarning bo‘lishi yoki artikulyatsion apparat a'zolarida burun, burun halqum sohasida falajlanishlarning kuzatilishi, burun suyagining qiyshayishi, burun sohasidagi turli xil o‘simtalar, odenoidlar, poliplar bo‘lishi natijasida yuzaga keladigan og‘ir nutq nuqsonlari hisoblanadi. 3. Duduqlanish - bu og‘zaki nutq jarayonida artikulyatsion apparat a'zolari muskullarining tortishishi sababli og‘zaki nutqning tempritmik o‘zgarishi natijasida yuzaga keladi. Duduqlanish kelib chiqishiga ko‘ra 2 xil bo‘ladi: 1. Nevrotik duduqlanish (logonevroz) bolaning kuchli ruhiy kechinmalari, stress, depressiya, qo‘rquv, haddan tashqari qattiqqo‘llik, chapaqaylikdan o‘ng qo‘lga o‘rgatish, oiladagi ikki tillilik, duduqlanuvchiga taqlid qilish natijasida. 2. Nevrozsimon duduqlanish - bu bosh miyaning organik jarohatlanishi, bosh miyadagi turli xil o‘simtalar , dizartriya, tayanch harakat a'zolari kasalliklari, DSP natijasida. Duduqlanish o‘z vaqtida bartaraf etilmasa bolaning ruhiy rivojlanishiga salbiy ta'sir etadi. Bola o‘z fikrini mustaqil bayon eta olmasligi natijasida tengdoshlari bilan muloqotga kirisha olmaydi. Nutq nuqsonlari quyidagi mezonlar asosida tekshiriladi: 1. Gugulash davri (3 oylikdan); 2. 1 yosh 6 oylikda 10-15 ta so‘z; 3. 2 yoshda 300 ta so‘z; 3. 3 yoshda 1000 ta so‘z; 4. 6-7 yoshga kelib 4000 dan 5000 gacha so‘z lug‘at boyligida bo‘lishi lozim. Nutq nuqsonlarini bartaraf etish yo‘llari: 1. Artikulsiya, nafas, mayda qo‘l muskullarini rivojlantiruvchi mashqlar; 2. Logomassaj (nuqtali , bo‘shashtiruvchi, tetiklashtiruvchi massaj); 3. Muammoli tovushni nutqqa qo‘yish (taqlid va mexanik usulida); 4. Nutqni rivojlantiruvchi didaktik o‘yinlar Nutqning grammatik qurilishining shakllanishida yetakchi mexanizm bola tomonidan til qonuniyatlari, til umumlashmalarini o‘zlashtirish hisoblanadi. Chunki til qonuniyatlari va til umumlashmalari mazmunni nutqiy faoliyatda amalga oshirish imkonini beradi. Nutq paydo bo‘lishidagi grammatik operatsiyalar haddan tashqari murakkab bo‘lib, u yuqori darajadagi analiz-sintez faoliyatining yetarlicha rivojlanganligini ko‘zda tutadi. Shuning uchun ham, biz aynan 6-7 yoshli alaliya nutq kamchiligiga ega bolalar bilan nutq o‘stirish, nutq madaniyati, savodga o‘rgatish mashg‘ulotlarida foydalanish mumkin bo‘lgan mashg‘ulotlar namunasini ishlab chiqdik. Mos ravishda bolalarda nutqning buzilishi uch guruhga bo‘lingan:
1-guruh - fonetik nutqi buzilgan bolalar. Ular odatda individual tovushlarni chiqarmaydi. Boshqa hech qanday og'ish kuzatilmaydi.
2-guruh - fonetik va fonemik buzilishlari bo'lgan bolalar. Bunday holda, bola nafaqat tovushlarni talaffuz qilmaydi, balki ularni yomon ajratadi, artikulyatsiya va akustik farqni tushunmaydi. Bunday bolalarga ovozli tahlil berilmaydi, ular uchun o'qish va yozishni o'rganish qiyin, og'zaki nutqda ular bo'g'inlarni o'zgartiradilar, so'zlarning oxirini "yutadilar".
3-guruh - bu nutqi umumiy rivojlanmagan bolalar. Bunday bola tovushlarni ajrata olmaydi, ularni bo'g'inlarga birlashtirmaydi, so'z boyligi zaif, izchil nutq yo'q. Agar chaqaloq o'z vaqtida maxsus logopediya yordami bilan ta'minlanmasa, kelajakda aloqa sohasida jiddiy muammolar paydo bo'lishi mumkin.
Bolalardagi nutq buzilishlariga ko'ra, agar jismoniy eshitish saqlanib qolgan bo'lsa, nutqning umumiy rivojlanmaganligining uch darajasi mavjud (R.E. Levinaga ko'ra):
Birinchi daraja: 5-6 yoshli bola gapirmaydi, faqat tushunarsiz tovushlarni chiqaradi, ular imo-ishoralar bilan birga keladi.
Ikkinchi daraja: bola faqat umumiy so'zlarni, ba'zi grammatik shakllarni ishlatadi, lekin nutq qobiliyatlari normadan sezilarli darajada orqada.
Uchinchi daraja: bolaning frazaviy nutqi kengaytirilgan, ammo ba'zi fonetik-fonematik va leksik-grammatik nuqsonlar o'ziga xosdir. Muloqotda faqat kattalar ishtirokida kiradi.Alaliya – tizimli nutq nuqsoni bo‘lib, tovushlar talaffuzi, fonematik idrok etish, so‘zlarning bo‘g‘in tuzilishi, so‘zlardagi barcha tovushlarning to‘liq bo‘lishi, nutqning grammatik tuzilishidagi bir qator kamchiliklar bu nuqsonga xos hisoblanadi.
Nutqiy vositalarning yetishmasligi maktabga borishni boshlagan bola uchun dastlabki vaqtda juda katta muammolarni keltirib chiqaradi. Shuning uchun ham maktabgacha yosh davrida nutqi to‘liq rivojlanmagan bolalar bolaga mutaxassislar ko‘rsatayotgan yordamga e’tiborsiz qarab bo‘lmaydi. Nutq kamchiligi kuzatilgan bolalar uchun maxsus muassasalar soni ko‘paymoqda. Nutq kishilarning tug’ma qobiliyati emas, u asta-sekin egallanadigan aloqa vositasi hisoblanadi. Inson nutq yordamida o’z fikrini, his-tuyg’ularini namoyon etadi hamda boshqalar hissiyotlarini bilib oladi. Bolalarning nutqi maromida bo‘lishi uchun bosh miya po‘stlogidagi nutq markazi to‘liq shakllangan bo‘lishi, ularning sezgi a’zolari-eshitish, ko‘rish, ta’m bilish, hid bilish, teri sezgisi yetarli darajada rivojlangan bo‘lishi kerak. Nutq rivojlanishi atrof-muhit bilan bogliq jarayon bo‘lib, bolaning yangi, aniq taassurotlar olishi uning harakatlari va nutqining rivojlanishida muhim omil bo‘lib hisoblanadi. Bolani juda yoshligidan boshlab atrofdagi narsalarni tanishga, ularning ovozlarini eshitib, farqlashga o‘rgatib borishimiz zarur, bu bilan biz bola nutqi rivojlanishiga yordam bergan bo‘lamiz. Bola 1,5-2 yoshga yetganda atrofidagi hamma narsaga qiziqib, ularning nomini bilgisi keladi. Bu davrda bola so‘zlarni mukammal, to’g’ri talaffuz eta olmaydi. Nutqning rivojlanishi murakkab va ko'p qirrali hodisa. Nutq insonning tug'ma qobiliyati emas, u bolada o'sish va rivojlanish bilan birga asta-sekin shakllanadi. Bolaning nutqi qanchalik boy va to`g`ri bo`lsa, uning fikrlarini bayon qilish shunchalik oson kechadi, voqelikni bilish imkoniyatlari shunchalik keng bo`ladi, bolalar va kattalar bilan munosabatlari, xulq-atvori, binobarin, umuman uning shaxsiyati to`liqroq bo`ladi. Qonunbuzarliklarning oldini olishda hal qiluvchi rol nutqni rivojlantirish bolani rivojlanishida ikkilamchi og'ishlarning oldini olishga imkon beradigan iloji boricha tuzatish va tarbiyaviy ishlar o'ynaydi. Rivojlanishning o'ziga xos xususiyatlari tufayli bolalar maqsadga muvofiq o'rganish va rivojlanishda. Logopedik bolalar ijtimoiy tajribani o'z-o'zidan o'rganishmaydi, ayniqsa erta yosh... Nutqida nuqsoni bo'lgan bolalarning rivojlanish xususiyatlarini o'rganayotgan olimlar, avvalambor, ularning atrofiga qiziqish yo'qligini ta'kidlaydilar. Shu sababli, ushbu bolalarga ta'lim va tarbiya berishni tashkil qilish uchun ularning bilim faolligini oshirishga qaratilgan ta'sir usullari alohida o'rin tutadi, bu erda tuzatish va rivojlantirish o'yinlarini maqsadga muvofiq tashkil etish alohida o'rin tutadi. Tovushli talaffuzdagi kamchiliklar xotira, fikrlash, tasavvur kabi aqliy jarayonlarning rivojlanishida og'ishlarni keltirib chiqarishi, shuningdek, aloqa qiyinchiliklarida ifodalangan pastlik majmuasini shakllantirishi mumkin. Talaffuz etishmovchiligini o'z vaqtida tuzatish nutq nuqsonlaridan kelib chiqadigan o'qish va yozish qobiliyatlarini o'zlashtirishdagi qiyinchiliklarni oldini olishga yordam beradi. Talaffuz etishmovchiligini bartaraf etish uchun aniq tizim va tuzatish ishlarining maxsus usullari zarur. Sinflarni o'tkazish metodikasi bosqichma-bosqich osonlikdan qiyinga, oddiydan murakkabga o'tish printsipiga asoslanadi. Buzilgan funktsiyalarni eng tez tiklanishiga yordam beradigan barcha analitik tizimlarning (taktil, vizual, eshitish, kinestetik analizatorlar) ishiga qo'shilishga katta e'tibor beriladi. Shunday qilib, so'zlarning bo'g'inli tuzilishini o'zlashtirishdagi qiyinchiliklarni engishga qaratilgan artikulyatsiya apparati organlarining o'zgaruvchanligini rivojlantirish bo'yicha ishlar barmoqlarning harakati, to'g'ri nafas olish va ovozning intonatsion ekspresivligini rivojlantirish bilan birlashtiriladi. Etkazilgan tovushni so'zlar bilan birlashtirish kognitiv jarayonlarning rivojlanishi bilan birlashtiriladi: idrok etish, diqqat, xotira, fikrlash, shuningdek ovozli heceli tahlil va sintez qobiliyatlarini o'zlashtirish. Gaplardagi tovushlarni va izchil nutqlarni avtomatlashtirish bo'yicha ishlar davrida tasavvurni rivojlantirishga katta e'tibor berildi. Sof so'zlarni, ertaklarni tuzish va mustaqil ravishda vazifalarni ixtiro qilish bolaning ijodiy faolligini rivojlantirishga yordam beradi. Bolalarning logopedik mashg'ulotlarga qiziqishini oshirish uchun turli xil ijodiy vazifalar, to'g'ri talaffuzni mustahkamlash uchun mashqlarga yangi yondashuvlar zarur.
Nutqning buzilishi bolaning boshqa aqliy funktsiyalariga sezilarli darajada ta'sir qiladi. Qoida tariqasida, bunday bolalar beqaror e'tiborga ega, ularni taqsimlash qiyin. Fikrlash ham boshqacha, ayniqsa og'zaki-mantiqiy. Ular uchun tahlil va sintez qilish, solishtirish va umumlashtirish qiyin. Bunday bolalarda tayanch-harakat funktsiyalari zaif bo'lishi mumkin: muvofiqlashtirish buzilgan, tezlik va chaqqonlik pasaygan. Ular og'zaki ko'rsatmalarni qabul qilishda qiynaladilar. Nozik vosita qobiliyatlari alohida e'tibor talab qiladi.
Nutq buzilishi bo'lgan bola, ayniqsa og'ir, o'tkir negativizm, norozilik, muloqot qilish va aloqa o'rnatishni istamaslik, o'ziga ishonchsizlik bilan ajralib turadi. Bu bola yordamga muhtoj.
Nutqning buzilishi har xil ekanligini va har qanday bolada uning rivojlanishining har qanday bosqichida paydo bo'lishi mumkinligini tushundik.
Keling, bolada nutq buzilishining oldini olish uchun hayotning birinchi kunlaridan boshlab nima qilish mumkinligi va nima qilish kerakligi haqida gapiraylik.

1. 
   Suhbatga iloji boricha turli xil his-tuyg'ularni berib, bola bilan doimo muloqot qiling (tabassum qilish, qovog'ini burish, hayratlanish, qo'rqish, quvonish, hayratlanish va hk). Bunday holda, so'zlar aniq talaffuz qilinishi kerak.
   
2. 
   Chaqaloq uchun qilish kerak barmoq gimnastikasi. Mashhur "Magpie - qarg'a bo'tqa pishirgan" she'rini qanday eslamaslik kerak. Olimlar uzoq vaqt davomida barmoq uchida miya yarim korteksining nutq sohalari bilan chambarchas bog'liq bo'lgan nerv markazlari mavjudligini isbotladilar. Shuning uchun barmoq massajlari chaqaloq uchun juda foydali. Ularni o'yin sifatida o'ynash kerak. Buning uchun boladan barmoqlari bilan ma'lum harakatlarni takrorlash so'raladigan she'rlar qo'llaniladi. Bunday holda, nafaqat nutq rivojlanadi, balki xotira ham rivojlanadi, ma'lum tasvirlar yaratiladi, ular uchun keyinchalik aniq tushunchalar tayinlanadi.
   

Bola ulg'ayganida, mozaika va dizayner bilan o'yinlar, shuningdek, rasm chizish, modellashtirish, bog'lash, qopqoqlarni burish va hokazolar ajralmas mashg'ulotlarga aylanishi kerak.
Bularning barchasi bolalarda ko'plab nutq buzilishlarining oldini olishga yordam beradi.
Ko'pgina ota-onalarga savol tug'iladi: