Qədim Yunan Fəlsəfəsi Antologiyası
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
əhatəliliyi o dövrdə təbiətin və insan dünyasının bir çox hadisələrinin doğru və dərin izahını verməyə imkan yaratmışdı. Demokritin prinsipləri olduqca sadədir: o, əzəldən nizamsız hərəkətdə bulunan atomların-müxtəlif formalı və müxtəlif ölçülü bölünməz hissəciklərin-boşluqda, hüdudsuz məkanda olduğunu qəbul edir. Demokritə görə, atomların cürbəcür birləşmələri təbiətdə olan şeylərin və hadisələrin hədsiz müxtəlifliyini izah edir. Hüdudsuz boşluqda atomların hərəkəti, onların toqquşması və birləşməsi - bu səbəbiyyət əlaqəsinin çox sadə modelidir. Demokritə görə hər bir təsadüfi hadisə, baş verən hadisələrin əsl səbəblərini bilməməkdən doğan subyektiv illüziyadır. Bu səbəbləri bilmək isə, hər bir təsadüfi zərurətə çevirir. Atomistik təlimin bu prinsipləri onu həmin dövrdə təbiətin və insanın sırf fiziki yolla izahı nümunəsi edirdi. Öz təbiət fəlsəfəsinin atomistik prinsiplərinə əsaslanaraq Demokrit, Yerin səma cisimlərilə geniş kosmoqonik mənzərəsini təsvir etdi. Amma ola bilsin ki, Demokritin kosmoqonik konsepsiyasının ən dərin ideyası, hüdudsuz boşluğun ənginlikərində - fəzada - əmələ gələn, təşəkkül tapan və məhv olan saysız dünyalar ideyası idi. O dövrdə, Kainatın yaranmasında fövqəltəbii qüvvələrin rolu haqqında dini-mifoloji təsəvvürlərə xüsusi zərbə vuran bu ideya geniş vüsət tapmadı və yalnız sonralar təbiətşünaslığın nailiyyətləri sayəsində dərin əsaslandırıldı. Atomistik prinsiplər, Demokrit tərəfindən həm də insanın, onun şüurunun izah olunmasına aid edilirdi. Yəni, insanın təbiətin bir hissəsi olması haqqında qədim təsəvvür, mikrokosmun, başqa sözlə şüuru ilə birlikdə insanın və makrokosmun - onu əhatə edən bütün təbiətin, prinsip etibarilə eyni olması haqqında müddəaya keçdi. İnsan psixikasına aid hadisələri o, od atomlarına uyğun, yumru, hamar, xırda və hərəkətli olan xüsusi növ atomların olması ilə izah edirdi. Demokritin fikrincə, bu atomlar bütün təbiətə səpələnmişdir ("hər şey ruha malikdir"), ancaq insanın bədənində onların konsentrasiyası daha çoxdur, insan orqanizminin təqribən yarısını təşkil edərək, onlar bütün bədənə səpələnmiş şəkildə insanın "ruhunu" əmələ gətirirlər. İnsanın ölümü bu atomların böyük miqdarda itirilməsi nəticəsində baş verir. İnsanın atomistik konsepsiyası həmçinin mühüm psixoloji ideyaları da özündə cəmləşdirirdi. Onlardan ən mühümü, bütün şeylərdən incə surətlərin (idolların) buraxılması və onların insan duyğuları tərəfindən fərqləndirici şəkildə qavranılmasıdır. Bu ideya ilə həmçinin Demokritin idrak nəzəriyyəsi bağlıdır. O iddia edirdi ki, duyğular "qaranlıq" bilik mənbəyidir və yalnız zəka bizi əsl həqiqət dünyasına - atomlar və boşluqdan ibarət olan dünyaya calayır. Demokrit təlimi, qətiyyən tanrıların fəaliyyəti ilə bağlı olmayan, insan icmasının və mədəniyyətinin təbiətə uyğun surətdə izahını verməyə səy göstərirdi. Onun fikrinə görə yalnız ehtiyac-bu əsl "insanlar müəllimi", - dünyaya diqqət yetirən insanları mədəniyyətə və dövlət icmasına gətirib çıxardı. Bu təlim əvvəlcə ellinlər dövründə Epikur və onun məktəbinin təlimində, sonralar isə roma dövründə çoxsaylı epikurçuların və ilk növbədə məşhur "Şeylərin təbiəti haqqında" poemasının müəllifi Lukresiy Karın təlimində öz davamını və inkişafını tapmışdır. Atomların hərəkətinin izahında Epikur atomizmi, Levkip-Demokrit atomizmindən fərqlənir, həmçinin onlarda idrak prosesinin izahı da müxtəlifdir. İdrak prosesini məntiqə əsaslanan izahına meyl göstərən Demokritdən fərqli olaraq, Epikur duyğuları-yeganə həqiqət mənbəyi, tələsik mühakimənin isə-yanılmanın başlıca səbəbi olduğunu öyrədərək ifrat sensualist sistemi inkişaf etdirdi. Ruhun ölməzliyi haqqında hər cür inamı və tanrıların təbiətin və insanların həyatına müdaxilə etməsini qətiyyətlə inkar edən Epikurun atomistik fəlsəfəsi, faktik olaraq din əleyhinə çıxış edirdi. Onun ayrılmaz hissəsini, sağlam və sadə hissiyyata əsaslanan insanın tanrılar qarşısında və mövcud olmayan axirət dünyası qarşısında qorxusuz yaşamalı olduğunu söyləyən, insan həyatını Kainatın həyatında yalnız bir an kimi görən gedonist etika təşkil edirdi. İstər Demokritin və istərsə də Epikurun təlimində tanrılar nə təbiətə, nə insanın həyatına təsir etməsələr də onların varlığı əsla inkar edilməmişdir. Epikura görə, öz gözəlliyinə və gücünə görə insanlardan xeyli üstün olan tanrılar, heç bir ehtiyac duymadan və heç bir işə qarışmadan haradasa bir dünyalararası fəzada yaşayırlar. Onların yeganə funksiyası insanlar üçün nümunə olmaqdan ibarətdir. 3 Demokritin dövründə qədim yunanların mənəvi həyatında, qədim yunan polislərinin (şəhər və şəhərətrafı yaşayış məntəqələri) həyatının mürəkkəbləşdiyi şəraitdə zəruriliyi daha da artan muzdlu "müdriklik" müəllimləri böyük rol oynayırdı. Məhz bu xadimlər, eramızdan əvvəl Y əsrdə hələ nə istehzalı, nə də ikrah oyandıran məna daşımayan sofistlər (hərfi mənada "müdriklər") adını almışdılar. Qədim yunan fəlsəfəsi tarixində sofistlərin əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, onlar fəlsəfi problematikanın ağırlıq mərkəzini antropologiya sahəsinə, insan haqqında və idrak haqqında təlimə doğru çəkmişlər. Sofistlər anlayışların, etik normaların, öz dövrünün siyasi təsisatlarının nisbi olduğunu xüsusi qeyd etmişlər. Məsələn, insanı bütün şeylərin meyarı elan edərək, Protoqor, hamı üçün məcburi olan həqiqətlərin, davranış normalarının olmadığını və ola bilmədiyini əsaslandırmağa çalışmışdır. Həmin dövrdə böyük müdrik Sokrat yaşayırdı (eramızdan əvvəl 469-399-cu illər)-öz təlimini şifahi surətdə, afina icmasının ən müxtəlif təbəqələrinin nümayəndələrilə çoxsaylı söhbətlərdə inkişaf etdirən ilk afinalı filosof (biz Sokratın görüşləri barəsində onun şagirdləri Platonun və Ksenofontun əsərlərindən, həmçinin Aristotelin əsərlərindən və digər mənbələrdən bilirik). Sokrat sanki sofistlərin fəaliyyətində meydana çıxan fəlsəfi fikrin inkişaf xəttinə qoşularaq, hətta onlardan da kəskin şəkildə fəlsəfənin predmetini insanın özü, onun həyatı, davranışı və idrakı ilə məhdudlaşdırmışdı. Ondan əvvəl yaşamış və öz müasirləri olan filosofların təbiət fəlsəfəsi haqqında təlimlərinin zəifliklərini görərək afinalı filosof, bütün bu təlimlərin faydasız olduğunu bildirmişdi. Onun fikrinə görə təbiətin dərk olunması ümumiyyətlə insana deyil, tanrıya mümkündür və "müdrik" adı tanrıya layiqdir, özünü isə o yalnız "müdrikliyi sevən"- filosof adlandırmışdı (yunanca phileo - sevirəm və sorhia - müdriklik). Qədim "Öz-özünü dərk et" kəlamını təkrar edərək, Sokrat, fəlsəfənin məqsədini insan həyatının və fəaliyyətinin etik-idraki sahəsinin tədqiqində görürdü. Özü də, sofist filosofların əksinə olaraq əmin idi ki, vahid şəkildə hamı üçün məcburi olan həqiqətlər, etik normalar mümkündür. Filosofun müdrikliyi elə ondan ibarət olmalıdır ki, cürbəcür subyektivlik dolanbaclarını keçərək hamı tərəfindən qəbul edilə bilən və hamıya aydın olan həqiqətlərə və deməli hamı üçün məcburi olan etik normalara gəlib çıxsın. Sokrat dialektik metod ("dialeqomay" felindəndir - danışmaq, mübahisə etmək) adlanan həqiqət axtarışı və əldə edilməsi metodunun müəllifidir. Onun əsas məzmunu, mühakimələrimizdə olan ziddiyyətləri aşmaq yolu ilə həqiqəti yorulmadan axtarmaqdan, anlayışlarımızın dəqiqləşdirilməsindən ibarətdir. Sokratın fikirlərini onun şagirdi Platon ardıcıl sistem şəklində dərinləşdirdi və inkişaf etdirdi. Onun yazdığı əsərlərin əksəriyyəti, antik dövrdə fəlsəfi və bədii yaradıcılığın yaxınlığını aydın nümayiş etdirən yüksək bədii formalı dialoqlar ilə ifadələnmişdir. Sokrata nisbətən Platon ümumi anlayışların tətbiq sahəsini xeyli genişləndirdi. Sokratın dahi şagirdi, ümumi anlayışların təkcə etikada deyil, həm də digər elmlərdə, xüsusən riyaziyyatda böyük, həlledici rolunu başa düşürdü. Platonun elmi-fəlsəfi biliklər tarixində mühüm xidməti, ümumi olan biliyin həlledici əhəmiyyətini dərk etməsindən ibarətdir. Platon ümumi biliyi əsl varlığın qeyri- cismani qəbilləri kimi təsəvvür edirdi və onları eydos yaxud "ideya" adlandırmışdı (bu hər iki yunan sözünü "görünüş" kimi tərcümə etmək olar). Duyğularla qavranılan real şeylər aləminə gəldikdə isə, Platonun fikrincə onlar öz ideal timsallarının natamam, bəzən isə həddən artıq təhrif olunmuş surətləridir. Bu dəyişkən və keçici kölgələrdən fərqli olaraq ideyalar əbədi və dəyişməzdir, elə bunda da onların varlığının həqiqiliyi və əsilliyi öz əksini tapır. İdeyalar aləminin tam əksliyi, Platon tərəfindən fəza ilə eyniləşdirilən və qeyri-varlıq adlandırılan materiyadır. Məhz materiya hər bir ideyanın vahidliyini duyğularla qavranılan şeylərə xırdalayır. Şeylərdə sabitliyi, həqiqəti və gözəlliyi təşkil edən hər şey öz mövcudluğuna görə ideyalara borcludur, onlarda bütün qeyri-sabit, yalan və çirkin olan isə materiyadan gəlir. İdeyalar, şeylərin qeyri-cismani ilkin surətləri kimi, şeylərin öz keçici dünyəvi mövcudluğunda yamsıladığı məqsəddir. Həqiqilik də onların öz ideal "görünüşlərini" öz məqsədlərini yamsılama dərəcəsində özünü büruzə verir. Bununla belə, determinizm prinsipini irəli sürmüş Demokritin əksinə olaraq, Platon öz fəlsəfəsində bütün hadisələrin teleoloji şərhi prinsipini iddia edir. Yəni hər bir ideya, uyğun qəbildən olan şeylər və hadisələr üçün məqsəd sifətində çıxış edir. İdeyalar aləmində isə eyni zamanda bütün mövcud olanların yüksək məqsədini təşkil edən vahid məqsəd vardır, - xeyirxahlıq və səadət ideyası. Platon da Parmenid kimi, lakin ondan daha əsaslı surətdə, duyğularla əldə edilən biliyi əsil idrakı dəyəri olmayan zahiri bilik adlandırır. Onun fikrinə görə, keçici olmayan ideyalar dünyasının həqiqi biliyi yalnız zəka ilə mümkündür. Duyğularla əldə edilən biliklə bağlı olmayaraq rasional bilik anadangəlmədir və insan ruhunun dərinliklərində kök salmışdır. İnsan ruhunun ölməzliyi haqqında orfik-pifaqorçu təsəvvürləri inkişaf etdirərək Platon onun yeganə bilik daşıyıcısı olduğunu və insan bədənində məskunlaşmazdan əvvəl ideyalar 4 Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|