85
1. Epifiz, 2. Hipofiz, 3. Qalxanvari vəzi, 4. Paraqalxanvari vəziləri,
5. Hipotalamus, 6. Böyrəküstü vəzilər; a) Böyrəküstü vəzin beyin maddəsi,
b) Böyrəküstü vəzin qabıq maddəsi, 7. Mədəaltı vəzi, 8. Tənasül (cinsiyyət)
vəziləri, 9. Timus və s.
Endokrin vəzi toxumalarının yaratdığı maddələri bir başa qana ifraz etməsi
prosesi daxili sekresiya adlanır. Daxili sekresiya vəzilərinin hüceyrələrinin
yaratdığı xüsusi maddələrə hormonlar adı verilmişdir.
Hormonlar 2 əsas qrupa bölünür:
1. Liofil hormonlar.Bunlara steroid hormonları, estradiol, testosteron,
kalsitreol, yodtironinlər, tiroksinlər və s. aiddir.
2. Hidrofil hormonlar. Bunlara isə histaminlər, serotoninlər, melatonin,
adrenalin, tiroliberin, tireotropin, insulin, qlükaqon və s. aiddir.
Liofil hormonlar sintez olunan kimi qana ifraz edilir. Asanlıqla hüceyrə
membranını keçir, hüceyrədaxili reseptorlarla birləşir. Hüceyrədaxili genlərin
çevrilmələrini tənzimləyir. Daşıyıcı zülallar vasitəsilə daşınır.
Hidrofil hormonlar peptid təbiətli və yaxud da amin turşularının
törəmələridirlər və bəzi hüceyrələrdə toplana bilirlər, hüceyrə daxilinə keçə
bilmirlər, membran səthindəki reseptorlarla birləşə bilirlər. Qan axınında
daşıyıcısız hərəkət edirlər.
Hormonlar – xüsusi üzv və toxumalarda hazırlanaraq qana və limfaya ifraz
edilən hazırlandığı yerdən kənarda orqanizmin müxtəlif üzvlərinin funksyasına
təsir göstərən spesifik aktiv maddələrdir.
Hormon termini 1905-ci ildə E. N. Starlinq tərəfindən elmə daxil edilmiş
(yunanca hormao - oyadıram) və əvvəllər müxtəlif mənşəli bioloji aktiv maddələri
adlandırmaq məqsədilə işlədilmişdir.
Hormonlar ilk dəfə Burdax və Myuller tərəfindən (1845) sonralar Bertold
(1889) və Braun Sexar (1892) bu işlə məşğul ilmağa başlamışdır.
Hormonlar maddələr mübadiləsini, fermentetiv prosesləri ayrı-ayrı
orqanların funksiyasını nizama salır. Bunların təsirində qarşılıqlı əlaqə vardır.
Onlar orqanizmdə həm sərbəst, həm də zülallar, fosfatidlər, üzvi turşular və başqa
maddələrlə kompleks səklində olur. Bu formalar sinir impulslarının təsirindən
dəyişə bilər.
Hormonlar ayrı-ayrı toxuma və orqanlarda biokimyəvi reaksiyaları
tənzimləyir. Məsələn: hormonlar nRNT-ın sintezini, ribosomun funksiyalarını
aminturşuların daşınmasını (translyasiya) nizama salır.
Mərkəzi sinir sistemi ilə daxili sekresiya vəzlərini ifraz etdiyi hormonlar
arasında siqnallar ötürən peptid quruluşlu (tərəfli) hormonlar mövcuddur. Bu
hormonları tənzimləyici-faktorlar və ya neyrohormonlar adlanır.
86
Hormonlar digər maddələrdən öz spesfikliyinə, yüksək bioloji aktivliyinə,
xüsusi vəzilərdə sintez olunaraq qana ifraz etmələrinə və təsirinin distanlığına görə
fərqlənir. Göstərilən xassələrin hamısına malik olan hormonlar həqiqi hormonlar
hesab edilir.
Hormonların spesifikliyi – onun xarakterik kimyəvi quruluşuna və quruluşa
müvafiq gələn bioloji təsir xüsusiyyətinə malik olması müəyyən bir vəzdə sintez
olunaraq qana ifraz edilməsi nəzərdə tutulur.
Hormonlar çox yüksək bioloji aktivliyə malikdirlər. Onlar olduqca kiçik
dozalarda (bioloji mayelərin hər 100 ml-də nanoqram və mikroqram 10
-6
dozada)
öz təsirini təzahür etdirir. Onlar yalnız periferik toxumalarda müəyyən dəyşirikliyə
uğradıqdan sonra hormonal aktivliyi əldə edirlər. Buna görə onları parahormonlar
adlandırmaq daha məqsədəuyğundur. Cinsiyyət vəzlərində və böyrəküstü vəzinin
qabıq maddəsində hazırlanan androstendion və dehidroepiandrosteron parahor-
monların nümayəndələridir. Bəzi endokrin vəzilərin məhsulları eyni zamanda həm
hormon, həm də parahormon vəzifəsini daşıya bilir (məsələn, testosteron,
lipotropin).
Həqiqi hormonlar toxuma hormonlarından fərqli xüsusiyyətləri sintez
olunduğu vəzdən xeyli uzaqda yerləşən toxumalar təsir göstərməsidir. Bu xassə
hormonların – distantlığıdır.
Endokrin vəzilərin fəaliyyətində əks-əlaqə prinsipi mövcuddur. Belə ki,
hipovizin ön payının, qalzxanabənzər vəzinin, cinsiyyət vəzlərinin və böyrəküstü
vəzin qabıq maddəsinin fəaliyyətini tənzim edən bir neçə hormon hipovizin ön
payının hormonlarının sekresiyasına təsir göstərir.
Endokrin vəzilərin fəaliyyətinin sinir sistemindən asılılığı əlaqəli və əks
əlaqəli formada qurulmuşdur.
Sinir sistemi endokrin vəzlərin fəaliyyətinə əsasən hipotalamus vasitəsi ilə
təsir göstərir. Xarici və daxili amillərin təsiri altında orqanizmin toxumalarında
yerləşən reseptorlarda impulslar yaranaraq mərkəzi sinir sisteminə verilir. Nəticədə
hipotalamusda spesifik tənzimedici hormonlar (leberinlər və statinlər) sintez
olunur. Onların təsiri ilə hipovizin ön payının hormonlarının sintezi sürətlənir ya
da ləngiyir. Hipovizin ön payının hormonları isə öz növbəsində digər daxili
sekresiya vəzilərinin fəaliyyətinin tənzimində iştirak edir. Beləliklə, yuxarıda
göstərilən xassələr hormonların bioüzvi maddələrin xüsusi bir qrupu kimi səciyyə-
ləndirməyə və onları digər humoral amillərdən (sinir sisteminin mediatorları,
toxuma hormonları və s.) fərqləndirməyə əsas verir. Qeyd etmək lazımdır ki,
humoral amillərin hormonal və qeyri-hormonal növlərə bölünməsi müəyyən
dərəcədə məqsədəuyğun olsa da, şərtidir. Hormonlarla prohormonlar, histohor-
monlar və hüceyrədaxili tənzimedicilər arasında kəskin fərq yoxdur. Bəzi
birləşmələr bu maddələr arasında aralıq mövqe tutur. Eyni bir maddə həm hormon,
Dostları ilə paylaş: |