Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
Səkkizincisi növbəti mərhələdə fərdi layihələrlə və investisiya müsabiqələri ilə özəlləşdirməyə üstünlük verilməsi və bu üsulların prosesin gedişində aparıcı xətt təşkil etməsi effektiv sahibkarın aşkar olunması baxımından daha əlverişli şərait yarada bilər. Beləliklə də hər bir dövlətin iqtisadi sistemində bazis rolunu oynayan mülkiyyət münasibətlərinə, onun səmərəli təşkili problemlərinə, idarəetmə formalarına, müxtəlif mülkiyyət növləri arasındakı qarşılıqlı nisbət məsələlərinə və bütün bu proseslərin hərəkətverici qüvvəsinə çevrilən özəlləşdirmə siyasətinə kompleks halda baxış müasir dövrün zəruri tələbatından irləli gəlir. Bu baxımdan özəlləşdirmə sadəcə olaraq mülkiyyətin dəyişməsini şərtləndirən adi bir tədbir kimi deyil, dövlət müəssisələrinin satılmasından başlayaraq onun sağlamlaşdırılmasına qədər olan dövrü əhatə edən və bir sistem daxilində həyata keçirilən iqtisadi siyasət olaraq qəbul edilməli və qiymətləndirilməlidir. Artıq bu gün "mülkiyyətçinin kim olması vacib deyil, onsuz da bazar özü əvvəl-axır bacarıqlı sahibkarı axtarıb tapacaq" kimi bir vaxtlar iqtisadi ədəbiyyatlarda məşhur olan və hətta müəllifini Hobel mükafatı almaq səviyyəsinə qədər yüksəldən Kouz ideyası praktiki gerçəklikdə öz iqtisadi səmərəsini itirməkdədir. Ntic Özəlləşdirmənin dünya təcrübəsi ilə yaxından tanışlıq və onun Azərbaycanda gedən proseslərlə müqayisəli təhlili ilk növbədə ayrı-ayrı ölkələrin mövcud praktikasına fərqli yanaşmanı aparıcı xətt kimi önə çəkməyi zəruri edir. Diqqət yetirsək görərik ki, Qərbin sənayecə inkişaf etmiş ölkələrində bu prosesin fəlsəfəsini daha çox iqtisadi motivlər, konkret olaraq sahibkarlıq fəaliyyətində dövlətin iştirak dairəsini daraltmaq, mülkiyyət məsubiyyətindən və təşkilati-hüquqi formasından asılı olmayaraq bütün təsərrüfat subyektləri üçün bərabər rəqabət şəraiti yaratmaq və bir sözlə müəssisələrin fəaliyyətinin effektivliyini artırmaq təşkil edirdisə, postsosialist məkanında özəlləşdirmənin fəlsəfəsi daha çox ideoloji və siyasi motivlərə (iqtisadiyyatda transformasiya proseslərini sürətləndirmək, ölkə vətəndaşlarına dövlət əmlakından pay çatdırmaq və s.) uyğun gəlirdi. Digər tərəfdən Cənub Şərqi Asiyanın yeni sənaye dövlətlərinin özəlləşdirmə təcrübəsində hər iki motivdən doğan istiqamətlərlə yanaşı həmçinin əyalətlər arasındakı iqtisadi geriliyin aradan qaldırması və bununla bağlı özünəməxsus problemlərin həlli məqsədləri də müşahidə olunurdu. Latın Amerikası ölkələrində özəlləşdirmənin məqsədlərinə milli iqtisadiyyatın rəqabət qabliyyətini artırmaq, dövlətin xarici və daxili borclarını azaltmaq və ölkə iqtisadiyyatına xarici mənşəli sərmayə cəlbini sürətləndirmək daxil idi. İkincisi, özəlləşdirmənin dünya təcrübəsinin xronologiyası bu nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, mülkiyyətdə aparılan bu cür islahatlar Qərb dövlətləri və Latın Amerikası ölkələri üçün başa çatmış və geridə qalmış, postsosialist ölkələri və yeni sənaye dövlətləri üçün isə indi də davam edən və başa çatdırıla bilməyən sindrom hesab olunur. Üçüncüsü, özəlləşdirmə proseslərinin ayrı-ayrı ölkələr və onların qrupları üzrə dinamikasının təhlili Qərb dövlətlərində bu tədbirin əhatə dairəsinin məhdud olduğunu və asta templə aparıldığını, postsosialist ölkələrində isə geniş miqyasda və sürətlə həyata keçirildiyini təsdiq edir. Nəhayət, qeyd olunan parametrlər üzrə nəticə çıxararkən, bu qənaəti arqumentləşdirmək mümkündür ki, Qərb praktikası ilə Azərbaycan reallıqları arasında paralellər aparmaq nə özəlləşdirmənin strat vəziyyətinə, nə dinamikasına, nə də ki, təsir dairəsinə və ən başlıcası da məqsədlərinə görə uğurlu yanaşma sayıla bilməz. Latın Amerikası və Cənub Şərqi Asiyanın inkişaf etməkdə olan ölkələrinə gəlincə, onların təcrübəsinin Azərbaycan praktikasına tətbiqi institutsional investorların bu prosesə cəlbi üsullarına diqqət yetirilməsi nöqteyi nəzərdən məqsədəuyğun hesab oluna bilər. Postsosialist ölkələrində tətbiq olunan kütləvi özəlləşdirmə modelinin Azərbaycanın mövcud proqramı ilə fəlsəfi baxımdan eyniliyi və bu məkanı təmsil edən ölkələrin strat vəziyyətinin oxşarlığı faydalı təcrübə mübadiləsi baxımından diqqətə layiqdir. Bu məkana daxil olan ölkələr üzrə özəllşdirmə ərəfəsi dövrdə müşahidə olunan siyasi situasiya, dövlət mülkiyyətinin dominantlığı, kapital bazarının zəif inkişafı onun gedişində başlıca əngəllərdən biri hesab oluna bilər. Bu prosesin postsosialist ölkələrində gedişi də bir sıra çətinliklərlə müşahidə olunmuşdur. Siyasi mövqelərindən asılı olaraq müxtəlif dövlət məmurlarının özəlləşdirməyə qarşı aktiv fəaliyyəti demək olar ki, əksər postsosialist ölkələrinə xarakterik cəhət hesab oluna bilər. Bu ölkələrdə özəlləşdirmənin tərəfdarları sırasında praqmatik düşüncəli, mütərəqqi fikirli dövlət və hökumət liderləri ilə yanaşı, bəzi səlahiyyətlərinə görə "əlini qızdırmaq" imkanına malik olan müxtəlif səviyyəli dövlət məmurlarını da görmək mümkündür. Dövlətin strateji əhəmiyyət kəsb edən sahələri "özgə əllərin" ixtiyarına verməmək istəyi ilə özəl sahibkarın maraqları arasındakı uyğunsuzluq demək olar ki, bütün ölkələrdə özəlləşdirmənin sürətinə mənfi təsir göstərmişdi. Bu ölkələrin iqtisadi siyasətində sosial müdafiə elementlərinin xüsusi yer tutması sıravi vətəndaşların özəlləşdirməyə münasibətini xeyli pisləşdirmişdir. Göründüyü kimi, müxtəlif özəlləşdirmə fəlsəfəsinə və fərqli inkişaf səviyyəsinə malik dövlətlərin əksəriyyətində bu prosesə yanaşmada iqtisadi motivlər üstünlük təşkil etsə də ideoloji motivlərlə start götürmüş özəlləşdirmə təcrübəsinə daha çox postsovet məkanında rast gəlmək mümkündür. Kütləvi özəlləşdirmə təcrübəsi onu da təsdiq etdi ki, əksər postsosialist ölkələrində bu proses əsasən siyasi və sistem dəyişiklikləri vəzifəsini yerinə yetirmiş, sosial və iqtisadi məqsədlərə ya nail ola bilməmiş, ya da qismən nail olmuşdur. Praktiki olaraq bütün ölkələrdə "kiçik" və "böyük" özəlləşdirmə prinsipal olaraq fərqlənmiş və ayrıca qanunlarla reqlament-ləşdirilmişdir. Hər yerdə "kiçik" özəlləşdirmə çox sürətlə həyata keçirilmişdir. Bu, ticarət, ictimai iaşə, xidmət sferasının çox da iri olmayan müəssisə və obyektlərinin "canlı" pullara daha tez satışı ilə səciyyələnir. "Böyük" özəlləşdirmənin asta tempinin başlıca səbəbləri əhalidə vəsait çatışmazılığı və xarici kapitalın minimum həcmi ilə izah olunur. Belə problem əsasən keçmiş sosialist dövlətlərində müşahidə olunmuşdur. Bu amil də postsosialist məkanında özəlləşdirmənin səmərəli təşkilində başlıca maneə kimi qiymətləndirilə bilər. Keçmiş sosialist ölkələrinin, o cümlədən Azərbaycanın praktikası göstərir ki, kütləvi özəlləşdirmə deyil, nisbətən "yumşaq" özəlləşdirmə daha səmərəli iqtisadi nəticələrin əldə edilməsinə şərait yaradır . Belə ki, kütləvi özəlləşdirmə modeli siyasi cəhətdən alternativsiz olsa da, iqtisadi nöqteyi- nəzərdən heç də həmişə müvəffəqiyyətli hesab olunmur. Rusiya təcrübəsi sübut etdi ki, vauçer özəlləşdirilməsi çox mürəkkəb texniki- təşkilati prosesdir. Onun ömrünün uzunluğu özəlləşdirmənin səmərəliliyinə mənfi təsir göstərən başlıca amillərdən biri hesab olunur. Belə olan halda kapital bazarı zəif inkişaf edən ölkələrdə geniş miqyaslı özəlləşdirmənin səmərəli iqtisadi nəticələrindən danışmağa dəyməz. Çünki, bu modelin tətbiqi aşağıdakı çatışmazlıqlara şərait yaradır: Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|