Qubad İbad oğlu (Bayramov) Özəlləşdirmə
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
səhmlərin hamısı (15% zəmanətli ehtiyat investisiya fonduna, 10% isə qapalı investisiya fonduna yönəldilməli idi) çek və ya pul hərraclarına yönəldilmişdır. Məhz məsələyə bu aspektdən düzgün yanaşmamaq bir tərəfdən vasitəçilik funksiyasını yerinə yetirən, səhmlərin səmərəli bölüşdürülməsi mexanizmlərinə xidmət edən, bir sözlə nəinki vətəndaşların, həm də investorların özəlləşdirmədə iştirakının riskini azaldan maliyyə institutlarının fəaliyyəti ilə əlaqədar nəzərdə tutulmuş məqsədlərin praktiki həllini tapa bilməməsinə, digər tərəfdən isə məhz səhmlərin düzgün sxem üzrə bölüşdürülməməsinə gətirib çıxardı. İkinci nəticə üzrə xeyli dərəcədə ciddi olan mənfi tendensiyanın formalaşması müşahidə olunmaqdadır. Belə ki, ilk əvvəllər 55 %-lik nəzarət səhm paketinə ixtisaslaşdırılmış çek hərracları vasitəsilə sahib olan investorda sonradan 30%-lik səhm paketinə heç bir maraq qalmır. Məhz səhmlərin düzgün sxem üzrə bölüşdürülməməsinin nəticəsi olaraq birinci özəlləşdirmə proqramı çərçivəsində səhmdar cəmiyyətə çevrilmiş 955 dövlət müəssisəsinin 70%-ə qədərinin, konkret olaraq 663-nün səhmlərinin 30%-i satılmamış qalmışdır. Beləliklə də, bu prosesdən itirən başlıca olaraq dövlət büdcəsi və yenicə yaranmış özəl şirkətlər olmuşdur. Elə bu səbəbdən də hazırda özəlləşdirmədən əldə olunmuş vəsaitin ümumi məbləğində səhm satışından daxil olan vəsaitin xüsusi çəkisi 35% olmuşdur. Son statistik məlumatlara görə, özəlləşdirmədə bütün mənbələr üzrə daxil olan vəsaitlərin həcmi 100 mln. ABŞ dollarını ötmüşdür. Halbuki, Polşada yalnız 1997-ci ildə dövlətin özəlləşdirmədən gəliri 1,9 mlrd., Rusiyada 1998-ci il üzrə müvafiq göstərici 4.1 mlrd. ABŞ dolları təşkil etmişdir. Bununla yanaşı, Azərbaycanda özəlləşdirmə vasitəsilə xarici investisiyaların ölkəyə axını ilə bağlı gözlənilənlər də özünü doğrultmamışdır.1990-95-ci illərdə Macarıstan özəlləşdirmə vasitəsilə ölkə iqtisadiyyatına 11 mlrd. dollar, Çexiya isə 6,7 mlrd. dollar vəsait cəlb etdiyi halda Azərbaycanda bu göstərici 10 milyonlarla dollarla ölçülür. Azərbaycanda özəlləşdirmənin nəticələrinə sosial- iqtisadi konteksdə qiymət verərkən əksər müəssisələrin taleyinin bu prosesdən sonrakı dövrdə acınacaqlı olması, bəzilərinin isə tamamilə dayanması diqqəti çəkən məqamlardan biri hesab oluna bilər. Statistik məlumatlara görə özəlləşdirmədən sonra keçmiş "Ticarət-sənaye" konserninin 10 müəssisəsi üzrə istehsal 5, "Azyeyintisənaye" DK-nin 14 müəssisəsi üzrə 4, "Xalq üçün mallar" DK-nin 22 müəssisəsi üzrə 2 dəfə aşağı düşmüşdür. Vaxtı ilə respublikada fəaliyyət göstərmiş, illik istehsal gücü 60 min ton olan 90 broyler fabrikin özəlləşdirilməsindən sonra yalnız 9-10-u istehsal güclərinin 30-35%-i həcmində işləyir. Özəlləşdirmənin sahəvi xüsusiyyətlərinin nəzərə alınma-ması, prosesə "indi özəlləşdirək, sonra tənzimləyərik" prinsipi ilə yanaşma da onun nəticələrinin keyfiyyət müstəvisində qiymətini aşağı salır. Belə ki, sahəvi xüsusiyyətlərdən danışarkən ilk növbədə aqrar sahədə gedən proseslər diqqəti cəlb edir. Bu sahədə emal müəssələrinin özəlləşdirilməsinin torpaq islahatından əvvəl aparılmaması və bu prosesdə istehsalçıların maraqlarının təmin olunmaması kənd təsərrüfatında strateji təyinatlı məhsulların istehsalının aşağı düşməsinə təsir göstərən amillərdən hesab olunur. Kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı üzrə ixtisaslaşan dövlət müəssisələrinin özəlləşdirilməsinin yubadılması bir tərəfdən onların əmlakının dağıdılması, digər tərəfdən isə özəlləşdirmədən sonrakı dövrdə fəaliyyət imkanlarının məhdudlaşdırılması ilə nəticələnmişdir ki, bu da ölkənin ərzaq müstəqilliyinin təminatına və ixrac potensialının artımına mənfi təsir göstərmişdir. Bəzi sahələr üzrə özəlləşdirmədən sonra inhisarların meydana gəlməsi vəziyyəti daha da gərginləşdirilmişdir. Bu baxımdan pambıq təmizləmə zavodlarının taleyi də acınacaqlı sonluqla xarakterizə olunur. Fikrimizcə, bu sahə üzrə özəlləşdirmə emal sferasında istehsalçıların pay iştirakı təmin olunmaqla aparılmalı və mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq hər bir təsərrüfat subyektinin mənafeləri nəzərə alınmalı idi. Bir çox ölkələrin özəlləşdirmə təcrübəsində, o cümlədən Rusiya, Ukrayna və Qazaxıstanda belə hallara əməl edilmişdir. Hazırda özəlləşdirmə sahəsində yeni dəyişikliklər müşahidə olunmaqdadır. Belə ki, 30 mart 2001- ci ildə prezident sərəncamı ilə "Azərkimya", "Azərbalıq" dövlət şirkətlərinin, maşınqayırma və yanacaq-energetika kompleksinin bir çox müəssisələri özəlləşdirilməyə buraxılmışdır. Mövcud sərəncamla 450 adi və 52 birgə müəssisə özəlləşdirilmək üçün açıq elan edilmiş və onların dövlətsizləşdirilməsi üsulu kimi investisiya müsabiqələrinə və fərdi layihələrə üstünlük verilməsi məqsədəuyğun hesab edilmişdir. Həmin müəssisələrin özəlləşdirilməsində xarici investorların da iştirakına icazə verilmişdir. Fikrimizcə, növbəti mərhələ üzrə özəlləşdirmənin keyfiyyət göstəricilərini yüksəltmək məqsədi ilə aşağıdakı təkliflərə diqqət yetirilməsi məqsədəuyğundur. Əvvəla, özəlləşdiriləcək müəssisələrin sağlamlaşdırılması və özəlləşdirmədən sonra restrukturizasiyası tədbirlərinin bütövlükdə milli iqtisadiyyatın sağlamlaşdırılması siyasəti ilə müşayiət olunması daha səmərəli nəticələrin əldə olunmasına hşərait yarada bilər. İkincisi, əhalinin geniş təbəqəsini özəlləşdirmə proseslərinə cəlb etmək və cəmiyyətdə özəlləşdirmə islahatlarına qarşı radikal əhval-ruhiyyəni neytrallaşdırmaq məqsədilə rentabelli və perspektivli müəssisələrin bəzilərinin səhm nəzarət paketinin əmək kollektivinə verilməsi, digərlərində isə kollektivin əmlak payının artırılması, bu məqsədlə ESOP (Employee Stock ownership Plan) layihələrinin reallaşdırılması məqsədəuyğun olardı. Üçüncüsü, ölkədəki sosial durumu yaxşılaşdırmaq, sosial rifahı yüksəltmək üçün özəlləşdirmə prosesinə strateji investorlarla yanaşı pensiya fondlarının timsalında institutsional investorların da cəlb olunması daha çox səmərə verə bilər . Dördüncüsü, özəlləşdirmədən sonra müəssisələrin effektli fəaliyyətini təmin etmək üçün korporativ idarəetmə mexanizmi və nəzarət sisteminin tətbiqinə üstünlük verilməsi menecerlərin özəlləşdirmə prosesində və ondan sonrakı dövrdə mülkiyyət hüquqlarının bölgüsü, eləcə də yenidən bölgüsü mərhələsində iştirakının stimullaşdırılması müsbət nəticələrin əldə olunmasında əhəmiyyətli rol oynaya bilər. Beşincisi, investisiya ehtiyaclarının ödənilməsində yerli imkanlardan daha səmərəli istifadə üçün vasitəçi investisiya fondlarının və maliyyə institutlarının fəaliyyətinə şərait yaradılması məqsədəüyğundur. Altıncısı, əmək kollektivinin bütün üzvlərinin sahib olduqları səhmlərin üç il ərzində satışı, bağışlanılması, bir sözlə özgəninkiləşdirilməsinin qadağan olunması, "sabit səhmdarlar bloku"nun formalaşdırılması və xırda səhmdarların mənafeyinin müdafiəsi baxımından ciddi səmərə verə bilər. Yeddincisi, yüksək inkişaf göstəricilərinə malik olan dövlət müəssisələrinin səhmlərinin fond birjasında mərhələli satışına üstünlük verilməsi onların real dəyərinin müəyyənləşdirilməsi və özəlləşdirmədən dövlət büdcəsinə daxil olmaların çoxaldılması nöqteyi nəzərdən məqsədəuyğundur. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|