RamiL ƏLİyev azərbaycan şİfahi xalq əDƏBİyyati
Yüklə 2,05 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Məişət həyatı ilə bağlı inanclar
- Təbiət hadisələri, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı inanclar.
- Əsatiri görüş və təsəvvürlərlə bağlı inanclar.
275 “Koroğlu”sunun hələ cavan olduğunu, hər nə qədər köhnə variantlar olsa belə, qəhrəmanlıq dastanı kimi dəyişən və inkişaf edən dastan tipi olduğunu göstərir. 276 AZƏRBAYCAN FOLKLORUNDA KİÇİK JANRLAR İnanclar. İnanclar ibtidai insanların şüuruna təsir edən ən arxaik folklor düşüncəsidir. İnancın kökündə sınama, yozma, inam dayanır. Sınama folklorun, xalq yaradıcılığının əksər kiçik sahələrini – alqış, qarğış, and, əfsun, cadu, fal, atalar sözü və s. əhatə edir. İnamların yaranma səbəblərini bu kiçik janrlarda axtarılması o demək deyildir ki, iri janrlarda, məsələn, mif və əfsanələrdə inama rast gəlinmir. Ona görə də tədqiqatda inancların yaranma yollarını müəyyənləşdirərkən əksər janrlara diqqət yetirilməsi vacib olardı. Məsələn, “Kitabi- Dədə Qorqud”da ana südü ilə dağ çiçəyinin yaraya məlhəm olması kimi faktın eposda qalması eposun inamı yaşada bilməsi dəlilini təsdiq edir. İnanclar aşağıdakı qaydada təsnif edilir: Məişət həyatı ilə bağlı inanclar. Belə inanclar xalqın gündəlik həyatında təcrübədən keçirdiyi, inandığı etiqadlardır. Məsələn, “Çörəyi bir əllə kəsməzlər”, “Yemək yeyəndə danışmazlar”, “Süfrəyə duz dağılanda dava düşər” kimi inanclar xalqın sınaqdan keçirdiyi, təsadüfi hadisələrin belə proseslərlə üst-üstə düşməsi nəticəsində formalaşmışdır. Uğur və uğursuzluq kimi anlayışların da gündəlik həyatda təkrar olunan hadisələrlə bağlı olduğu aydındır. Məsələn, “Qabağına qara pişik çıxsa geri qayıt”, “Qozbel qarının üzü düşərli olmaz” kimi inanclar da həyatda baş verən təsadüflərin nəticəsində yaranmışdır. Təbiət hadisələri, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı inanclar. 277 Belə inanclar təbiət hadisələrinin baş verməsi, bitki və heyvanların müəyyən xüsusiyyətləri ilə bağlı olaraq yarana bilir. məsələne, uzun sürən quraqlığın qarşısını almaq, yağış yağdırmaq üçün həyatda baş verən təsadüflər də rol oynaya bilir. Məsələn, baltanın üzü yuxarı qoyulması ilə yağışın yağması arasında heç bir məntiqi bağlılıq yoxdur. Bu, sadəcə olaraq bir inancdır. Deyirlər ki, “Baltanı üzü yuxarı qoysan yağış yağar”. Eləcə də “Tısbağanı ayağından assan yağış yağar” inancında da onun su ilə bağlılığı görünür və bu hərəkətin özündə baş verən qəddarlığın cəzası kimi onu himayə edən suyun, yağışın hiddətlənərək öz qəzəbini göstərməsi fikri hiss olunur. Bundan başqa heyvanlarla bağlı inanclar da insanların həyatını idarə edə bilir. “Qurd üzü mübarək olur”, “Yuxuda at görən murada çatar”, “İt göyə hürüb daldalı gedərsə, xeyir olmaz” və s. belə inanclarda əks olunan fikirlər insanların uzun zamanlardan müşahidə etdiyi empirik biliklərinin nəticəsindən doğmuşdur. Müəyyən kosmoqonik və astral təsəvvürlərin nəticəsində yaranan inanclar da bu qəbildəndir. Məsələn, “Ay işığında doğulan uşaq sakit, ayın qaranlığında doğulan uşaq pəhləvan olur”, “Ayın üç günündə doğulan uşaq gözəl olur”, “Günbatan vaxt doğulan gününü qürbətdə keçirər”, “Gün doğan vaxtı doğulan uşaq cəngavər olar” və s. Əsatiri görüş və təsəvvürlərlə bağlı inanclar. Bu tipli inanclar daha çoxdur. Xalqın mifoloji görüşlərini əks etdirən belə inanclarda kifayət qədər kult, totem, müqəddəs şəxslər haqqında qədim bilgilər toplanmışdır. Belə inancları da kiçik qruplara ayırmaq olar: su ilə, od ilə bağlı, kultlarla, totemlərlə, torpaqla bağlı xüsusi deyimlərdə ən qədim mifoloji təsəvvürlərin 278 izlərini görmək mümkündür. Məsələn, “İlan ulduz görməsə ölməz”, “Vəfat edənin ovcu açıq qalarsa, torpaq qoysan yumular”, “Ölümə yaxın torpaq çəkib gətirər”, “Qorxana su verərlər”, “Şər qarışan vaxtı yerə su atmazlar”, “Pis yuxu görəndə suya danışarlar”, “Su içəni ilan vurmaz” və s. Azərbaycan folklor mühitində toy və yasla bağlı inancların olması da bu mərasimlərin əski zamanlardan gələrək bu günümüzə çatmasını təsdiq edir. Ümumiyyətlə, inanc xalqın məişəti ilə bağlı olan məsələdir. Hətta müəyyən folklor janrlarının təşəkkülündə inancların özündən yaradıcılıqla istifadə olunmasına rast gəlinir. Xalq məişətində olan bu inancların mövqeyi uğur və uğursuzluq anlayışlarının sınanması ilə əlaqədardır. Uğur və uğursuzluq əsasən, bir iş arxasınca getmə, səyahətə çıxma və eləcə də gündəlik məişət həyatı çərçivəsində müşahidələrlə əlamətdar olmuşdur. Aşağıdakı inancları misal göstərmək olar: “Çörəyi bir əllə kəsməzlər”, “Yemək yeyəndə danışmazlar”, “Süfrəyə duz dağılanda üstünə qənd qoyarlar”, “Ağızdan loxma düşəndə sevinərlər”, “Qabağına boş qabla çıxsalar, getdiyin yerdən qayıt”, “Qabağından dovşan qaçsa, ovun boş keçər”, “Axşam ev süpürməzlər, süpürəndə də toy evi süpürürəm deyərlər”, “Qaynar suyu həyətə atmazlar, cinin balasını yandırarsan”, “Çörək əlindən düşəndə üç dəfə öpüb gözünün üstünə qoy” və s. İnancların böyük bir qismi təbiət hadisələri, bitki və heyvanat aləmi ilə bağlı yaranan inanclardır. Alim bunların qədim rituallarla bağlı olduğunu, ritualdan ayrılaraq sonrakı inkişaf mərhələlərində müstəqil inanc formasına çevrildiyini də dəqiqləşdirmişdir. Məsələn, “Qurd üzü mübarək olar”, “At nalı qapıda assan, evin bərəkətli olar”, “İt göyə hürüb daldalı gedərsə, xeyir Yüklə 2,05 Mb. Dostları ilə paylaş:
|