84
canın siyasi fikir tarixində ilk dövlət nəzəriyyəsi olduğunu
göstərmişdir.
1
Alimin irsi bütün Yaxın və Orta Şərqin ensiklopedik
bilik xəzinəsi olmaqla bərabər Şərqin tərkib hissəsi kimi
Azərbaycan xalqının düşüncə tərzinin formalaşması və
inkişafında da özünəməxsus yer tutur. Onun elmi-bədii
irsinə mədəniyyət tariximizin Renessans (İntibah) dövrünə
məxsus mənəvi sərvətlərimizin tərkib hissəsi kimi bax-
mağa və qanuni varislik hüququmuzu bildirməyə haqqımız
var.
2
Alimə şöhrət gətirən “Əxlaqi-Nasiri” əsərin yaranması
diqqəti cəlb etməyə bilməz. Bunu şərh etmək vacib məsələ-
lərdən biri sayılır.
Monqol qoşunlarının əsas hissələri 1224-cü ildə Xorasa-
nı tərk edən zaman Kuhistan vilayətinin hökmdarı Nəsirəd-
din Əbülfəth Əbi Şihabəddin Mənsur idi. O, kənardan
Kuhistana sığınacaq tapmaq üçün gələn alimləri, islam
tərəfdarlarını, o cümlədən, Xorasan müsəlmanlarını qəbul
1
Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik
yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001.
Professor İ. M. Zeynalovun məruzəsi, səh. 270-271
2
Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik
yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001.
Professor M. F. Bayramovun məruzəsi, səh. 264
85
edir, onlara sığınacaq verir, ismaililər təriqəti tərəfdarları-
nın hücumlarından müdafiə edirdi.
Qazi Səhac “Təbəqate Nasiri” əsərində Əbül Fəth
haqqında yazırdı: “621-ci ildə monqol qoşunları Xorasan-
dan çıxandan sonra Esəfzadan Qazvinə getdim, oradan da
Məzyəx (Sərəxs) qalasına gdərək, o yerlərin hökmdarı olan
Möhtəşəm Şihabla görüşdüm. O, savadlı, həkim və filosof
idi, qəribləri öyrədirdi. Müsəlmanlara, alimlərə və qəriblərə
daim töhfələr və hədiyyələr vrərərk əzizləyirdi. Ona görə də
allahsız camaat hakimə şikayətlənirdilər ki, Möhtəşəm
Şihab dövlətin malını müsəlmanlara paylayır, bunun üçün
onu hökmdarlıqdan məhrum tmək lazımdır.
Xacə Tusi onun sifarişi ilə “İşarət-e şeyx” kitabını şərh
etmiş və onu 644-cü ildə yazıb qurtarmışdı”.
Tusinin ensiklopedik biliyə malik olması, bütün ətrafda-
kılara məlum idi. Gənc alimin Kuhistana gəlməsi 1224-cü
ilə təsadüf edir. Nəsirəddin Əbülfəth Tusinin alimliyini,
istedadını, uzaqgörənliyini çox yüksək qiymətləndirirdi, bir
sıra dövlət məsələlərinin həlli zamanı onunla məsləhətlə-
şirdi. Hökmdarın yanında tez-tez elmi müzakirələr keçiri-
lir, fəlsəfi axtraışlar aparılır, İslamın ismaililər təriqətinin
hücumlarına qarşı yolları axtarılırdı.
Belə məclislərin birində hökmdar Tusiyə təklif etdi ki, o,
X əsrin məşhur alimi Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd ibn
86
Muşkuye ibn Miskaveyhin “Əttəharə” (başqa bir adla
“Təhzibül əxlaq” (Əxlaq təmizliyi)) fəlsəfi əsərini ərəb
dilindən fars dilinə tərcümə etməyi təklif edir.
Azərbaycan alimi bu böyük alimin ümümdünya tarixinə
həsr olunmuş 6 cildlik “Kitab tacarib əl-ümam” (“Xalq-
ların imtahan kitabı”) əsəri ilə və həmçinin “Əttəharə”
ilə yaxından tanış idi.
Tusi əsərin orijinal tərcüməsindən boyun qaçırır və
bildirir ki, o, özü əxlaqla bağlı bir çox boşluqları doldur-
maqla həmin mövzuda, Miskaveyhindən daha dəyərli əsər
yaza bilər. Alimin Şihabəddinlə yaxından dost olması
ismaililəri bərk qıcıqlandırır və ona qarşı açıq şəkildə
intriqalar qurmağa başlayırlar.
Tusi 1235-ci ilə qədər öz vədini yerinə yetirərək, bütün
Şərqdə çox böyük şöhrət tapacaq “Əxlaqi-Nasiri” əsərini
hazırlayır və hökmdara təqdim edir. Əsərin nüsxələri qısa
müddət ərzində Qafqaz, İran, Orta Asiya, Hindistan və
başqa ölkələrdə yayılır və onun bir nüsxəsi ilə Menqu
xanla, Hülakü xan da (alim dustaq həyatı sürərkən) tanış
olur və nəticədə Tusiyə böyük hörmət və inam bəsləyirlər.
O, “Əxlaqi-Nasiri” ilə Şərq xalqlarının elm-maarif və
pedaqoji fikir tarixinə Şərq xalqlarının əxlaq nəzəriyyəçisi
kimi daxil olmuşdur.
87
Ədalət naminə demək lazımdır ki, Tusiyə dünya şöhrəti
qazandıran onun riyaziyyat və nücum elmlərinə aid yazdığı
“Zic Elxani”kimi əsəri və Marağa rəsədxanasıdırsa, onu
Şərq xalqlarına sevdirən “Əxlaqi-Nasiri” əsəri olmuşdur.
Məzmununun ictimai, iqtisadi, siyasi, əxlaqi, fəlsəfi və
tərbiyəvi səciyyəsi baxımından bu əsər xüsusi əhəmiyyətə
malikdir. Onun 700 ildən artıq bir müddət ərzində Orta və
Yaxın Şərq məktəblərində əxlaq dərsliyi kimi böyük şöhrət
tapması da bununla izah olunur. Bu kitab çoxlu miqdarda
üzü çıxarılaraq xalq içərisində yayılmışdır. “Əxlaqi-
Nasiri” özündən əvvəl Yaxın və Orta Şərqdə hökm sürən
əxlaqi-fəlsəfi və pedaqoji fikirlərin bir növ yekunudur.
Alim həmin əsərində özünün mahir bir müəllim, gözəl
bir tərbiyəçi olduğunu nümayiş etdirmişdir. İnsanda olan
fitri qabiliyyət və istedadlar, mühitin və şəraitin insana
təsirindən geniş bəhs edən müəllif, bu işdə təlim və tərbi-
yənin son dərəcə böyük rolunu həyati misralarla nümayiş
etdirmişdi.
1
“Əxlaqi-Nasiri” əsəri “Müqəddimə və kitabın yazılma-
sının səbəbi”, “İlk qeydlər və elmlərin bölgüsü”, 3 məqalə
və 30 fəsildən ibarətdir.
1
Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik
yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001.
Professor H. M. Əhmədovun məruzəsi, səh. 3
Dostları ilə paylaş: |