Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
116 Hülaku xanın tarixdə keçdiyi yol bir çox tədqiqatçılar üçün maraqlı olduğundan, onun dövrü fəaliyyəti diqqət mərkəzində olub. O, Çingiz xanın sevimli nəvələrindən biri olmuşdu. Bütün ömrüboyu köçəri həyat sürmüş Hülakunun ən sevimli əyləncələri şahin və pusqu ovlarına çıxmaq, böyük ziyafətlər təşkil etmək idi. Gözəl mallara olan həvəs onun istəyinə çevirilmişdi. O, nəinki Çingiz xanın hərbi məktəb sənətinə yiyələnmiş, həm də həmin sənəti düşmən əhatəsində öz şəxsi marağı üçün istifadə etməyi bacarırdı. Rəşidəddinin sözlərinə görə Hülaku xan elmləri çox sevir və sarayında alimləri, müdrik adamları saxlamağı xoşlayır və onların biliyindən istifadə edərdi. Hülaku xanın xüsusiyyətində mərdlik, zəhmlilik və qəd- darlıq xeyli seçilir, lakin ona yaltaqlanmağı xeyli xoşlayır- dı... Dostlarına qarşı ürəyiaçıq, düşmənlərinə qarşı isə çox rəzil, mali-mülkə hərisli olan Hülaku xan belə bir rəngarəng fiqur idi. 1
Hülaku xan Çin dövlətinin hökmdarı Xubilay xanın qardaşı idi və həmişə də nüfuzlu və qüdrətli hökmdarın yanında böyük hörmətə malik idi. Tusi çox yaxşı bilirdi ki, Xubilay xan öz qardaşının sözündən çıxmayacaq və məhz
1 Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв. Москва, «Наука», 1978. стр. 243
117 buna görə də əmin idi ki, Hülaku xan möhtəşəm rəsad- xananın Azərbaycanda tikilməsi razılığını öz qohumundan alacaq. Razılıq almaqdan əlavə bu sahədə işləyən mütəxəs- sislərin Çindən Azərbaycana gətirilməsi vacib idi. Hülaku xan bu məsələ barəsində qardaşına müraciət edir və astronomiya sahəsində lazımi qədər təcrübəsi olan cavan alim Fao Mun-Çi Azərbaycana gəlməli olur. Tusi bu məsələdə bir növ peşəkar diplomat kimi hərəkət etmişdi. Nəhəng imperiyanın (Yuan) hökmdarı Xubilay xan möhtəşəm bir rəsədxananın Çində tikilməsini istədiyi bir vaxt məhz Azərbaycanda tikilir. Əlbəttə, rəsədxananın tikintisinə külli-miqdarda pul sərf olunmalı və heç kim də əvvəlcədən zəmanət verə bilməzdi ki, həmin rəsədxana necə fəaliyyət göstərəcək. İmperiyanın hüdudlarında tikilə- cək elm ocağının astronomiya elminə keyfiyyət baxımından müsbət təsir etməsi, bu işə sərmayə buraxan hər bir adamı möhkəm narahat etməli idi. Xubilay xan öz qardaşının xahişini yerinə yetirəndə nə etdiyini çox yaxşı bilirdi. Hülaku xanın verdiyi sərmayənin hesabına – 20 min dinar – Azərbaycanda tikiləcək rəsədxana keyfiyyət baxımından necə inşa ediləcək və onun fəaliyyəti hansı yönümdə qane etsə, onda o, da belə bir rəsədxananın Çində tikilməsinə səy göstərəcək və bunun üçün ən təcrübəli mütəxəssisləri məhz Azərbaycandan gətirəcəkdir.
118 Xubilay xan anlayırdı ki, Marağada rəsədxana işə salınandan sonra həmin elmi ocağın nəzdində astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, coğrafiya elmini inkişaf etdirmək üçün mütəxəssislər hazırlanacaq. Belə olan halda, gələcəkdə Çində tikiləcək rəsədxananın işlədilməsi üçün Azərbaycan- dan gətirdiləcək mütəxəssislər əsas işlərin öhdəsindən gəlməlidirlər. Əlbəttə, Tusi məktəbinin yetirmələri nəinki Çində və Azərbaycanda, ümumiyyətlə, dünyanın hər bir yerində fəaliyyət göstərməli idilər. Artıq həmin dövrdə, Azərbaycan özünün bütün Yaxın Şərq dünyasında məşhurlaşmış dahi və görkəmli şəxsiyyət- ləri Mühəmməd Babakuhi Bakuvi, Şihabəddin Əbuhəfs Sührəvərdi, Qətran Təbrizi, Əli Xatib Təbrizi, Əfzələddin Xaqani Şirvani, Ömər ibn Osman Kafiəddin Şirvani, Əcə- mi Naxçıvani, Mahmud Zəncani, Şeyx Nizani Gəncəvi, Məshəti Gəncəvi ilə tanınmışdı. Onların haqqında, elmə və mədəniyyətə böyük üstünlük verən Hülaku xan da müsbət fikirlər eşitmişdi. Adları çəkilən görkəmli şəxsiyyətlərdən fərqli olaraq, Tusi hərtərəfli inkişaf etmiş adam idi və öz biliyi ilə nəinki dostlarını, hətta düşmənlərini də valeh etmişdi. Hülaku xan ən ağır vəziyyətlərdə belə, başqa milliyətdən olan alimə bel bağlamışdı. Tusi həqiqətən də ən çətin məqamlarda və çıxılmaz vəziyyətlərdə çox ağıllı məsləhətlər verirdi. Onun elə bir məsləhəti olubdur ki, bir
119 neçə yüz il qonşu regionlara meydan oxuyan böyük bir imperiyanı yer üzündən sildirərək tarixin səhifələrində dinamik bir dönüş yaratmışdı. Bağdad Xilafəti süqut olandan sonra onun yerində heç bir dövlət yaranmadı, sadəcə olaraq həmin ərazi İlxanilər dövlətinin tərkibinə daxil olur. Bağdadın elm və mədəniy- yət xəzinəsi başqa regionlardan olan alimlərin üzünə açılır. Bu tarixi prosesdə Tusi əvəzsiz rol oynamışdır. Dövləti sülh şəraitində idarə etmək üçün hökmdar zəkasına etibar etdiyi Tusiyə, dövlət quruluşu və maliyyə sistemi barəsində kitab yazmağa həvalə edir. Həmin kitab- da elə məqamlar var ki, indiki zamanda o öz aktuallığını hələ də itirməyibdir. Xacə Nəsirəddin Mühəmməd Tusi cavanların işsizliyi- nin məsələsinə toxunaraq yazmışdır: “Əkinçilik, ticarət, məhkəmə və s. işlərlə məşğul olmayan sağlam və çevik cavanları işsiz qoymurdular. Orduya ləyaqətli olanlara silahdan istifadə etməyi öyrədib orduya cəlb edirlər. Yazıb- oxumağa həvəsi olanlara yazmaq öyrədirdilər. Ümumiyyət- lə, kim hansı işə layiq idisə, onu həmin işlə təmin edirdilər və işsiz qalmağa qoymurdular”. ... Tusi büdcədə işləyən dövlət qulluqçuları və məmur- ların da qayğısına qalaraq padşaha, belə adamlara təmin ediləcək miqdarda pul və məvacib verməsini tövsiyə etmiş-
Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|