100
İslam tarixçiləri Bağdad Xilafətinin məhv edilməsində
Tusini günahlandırsalar da, bu yolda onların səhv mövqe-
dən çıxış etdiklərini başa düşmək çətin deyil. Bunu
əsaslandırmağa çalışacağam.
Tarixi qaynaqlarda göstərilir ki, İran və Azərbaycan
əraziləri hələ 1221-ci ildə Çingiz xanın göndərdiyi qoşun
tərəfindən viran edilir. Monqollar öz hökmranlığını Cənubi
Qafqazda bərqərar etməkdən ötrü Hülaku xanı 70 minlik
ordu ilə Qərbə göndərir. Bu qərar, Menqu xan Qaraqorum-
da keçirilən qurultayda monqolların böyük xanı elan olu-
nandan sonra çıxarılır. Monqol qoşunları işğalçılıq yürü-
şünə başlayanda, qarşılarına çıxan hər bir siyasi və hərbi
qüvvəni fiziki cəhətdən məhv edirdilər ki, arxada onlara
qarşı heç bir təxribat və ya terror aktları törədilməsin.
Xorezm darmadağın ediləndən sonra Məhəmməd şahın
oğlu Cəlaləddin atasının yerinə taxta keçir (1221-1231) və
monqol qoşunlarına müqavimət göstərmək üçün Əfqanıs-
tana və İrana çəkilir. İsmaili dövlətinin hökmdarı Ələddin
(1212-1255) hakimiyyətə 9 yaşında (1221) yiyələnir. Həd-
di-buluğa çatanda onun siyasətində neytrallıq hiss olundu.
O, yaxınlıqda olan monqolların düşməni Cəlaləddin ilə
ittifaq bağlayır. Bu haqda Cəlaləddinin katibi olmuş tarixçi
Nəsəvi öz əsərində yazır: “İsmaililərin ilk dəfə Cəlaləddin
ilə görüşməsi hicri tarixi ilə 624, miladi tarixi ilə 1226-
101
1227-ci ilə təsadüf edir və birincilər bu görüş üçün böyük
səy göstərmişdilər”.
İsmaililərlə Cəlaləddinin arasında bir neçə dəfə müna-
qişə baş versə də, onun vəziri Şərəf əl-Mülk Gəncədə və
Beyləqanda fəaliyyət göstərə-göstərə, ismaililərlə barışığa
üstünlük vermişdi. Cəlaləddindən çox o, ismaililərə yaxın-
lıq etmişdi. Bu haqda İ. Patruşevski belə qeyd vermişdi:
“Şərəf əl-Mülkün fəaliyyəti Cəlaləddinin epopeyasında
faciəli rol oynamış və onun ölümünün sürətlədirilməsinə
gətirib çıxarmışdı”.
1
Hülaku xan İrana yürüş etməmişdən əvvəl oradakı və
Yaxın Şərqdəki siyasi vəziyyətlə tanış olmuşdu. Cəlaləd-
din, Ələddin, Müstəsim və səlcuq türkləri bir-birilərilə
düşmən idilər. Elə Hülaku xan da bu əlverişli vəziyyətdən
istifadə edir.
2
1252-ci il avqust ayında Hülaku xanın ordusunun avan-
qardında olan monqol sərərdəsi Kitbuka noyon 12 minlik
qoşun ilə Qaraqorumdan qərb istiqamətində yürüşə yolla-
nır. Məhərrəm ayının əvvəli 651-ci ildə (Hicri – R. Q.)
(1253-cü il mart ayı) o, Əmudərya çayını keçərək, Kuhis-
1
И. П. Патрушевский. Вазир Шараф ал-Мульк. – Ближний и
Средний Восток. Москва, 1962. стр. 39
2
Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Перев. с персидского А. К.
Арендса. Под редак. А. А. Ромаскевича, Е. Э. Бертельса и Ю.
Якубовского. М.-Л., III том. 1946. стр 26
102
tanda hərbi əməliyyatlara başlayır. Bu vilayətin bir hissəsi-
ni işğal edəndən sonra Kitbuka noyon beş minlik süvari və
piyada qüvvə ilə Girdkux qalasını mühasirəyə alır”.
Güclü ordunun başında duran Hülaku xan 1253-cü ildə
İranın sərhədini keçərək həşşaşilərin, vaxtı ilə yaratdıqları
İsmaililər dövlətinin ərazisinə hücum edir. İranı asanlıqla
ələ keçirən monqollar həşşaşilərin güclü müqaviməti ilə
üzləşirlər. Kuhistan İsmaililərin rəhbəri öz ölkəsinin dağlıq
ərazisində onlarla ələ keçirilməz qalanın – “Əlamut”,
Girdqux, Lamasar və s. – sahibi sayılırdı. Hülaku xan çox
yaxşı bilirdi ki, həşşaşilər Bağdad Xilafətinin müttəfiqidir
və onlar regionda öz döyüşkənliyi ilə monqolların güclü
rəqibi sayılırlar. Bacarıqlı siyasətçi və təcrübəli sərkərdə
kimi tanınan monqolların rəhbəri, İsmaililərin alınmaz
qalalarını bir başa hücum vasitəsilə ələ keçirməkdən boyun
qaçırır və onlardan bir çoxunu mühasirəyə alır. Hülaku xan
İsmaililərə bildirir ki, artıq qan tökülməsin deyə qalalar
döyüşsüz təslim olsunlar.
Lakin buna baxmayaraq, monqolların Kuhistanda müha-
sirəyə aldıqları ilk qala (Girdkux) 20 il müqavimət göstərir
və yalnız Abaqa xanın dövründə (1265-1282) işğal edilir.
Hülaku xan ismaililərin dövlətini fəth edərkən Çingiz
xanın prinsipi ilə hərəkət edirdi; müqavimət göstərən
öldürülsün, təslim olan rəhm edilsin. Lakin hökmdar bu
103
kontekstdən kənara çıxmışdı. O, öz əsgərlərinə əmr
vermişdi ki, yaşından asılı olmayaraq hamı öldürsün. Bir
neçə il ərzində demək olar ki, onların kökü kəsilir. Mon-
qollar bu regionu ələ keçirərkən, ilk növbədə Cəlaləddini,
sonra Ələddini və Ruhnəddini, daha sonra isə Bağdad
xəlifəsi Müstəsimi fiziki cəhətcə məhv edirlər.
Hülakü xan və Doqquz xatun. Cami ət-tavarix əlyazması.
(XIV əsr)
Yersiz qığınlara sinə gərən Tusinin bu haqda çox gözəl
fikirləri var: “Qələbədən sonra, əlbəttə, başdantutma edama
Dostları ilə paylaş: |