Ramiz Dəniz

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

100 

İslam  tarixçiləri  Bağdad  Xilafətinin  məhv  edilməsində 

Tusini  günahlandırsalar  da,  bu  yolda  onların  səhv  mövqe-

dən  çıxış  etdiklərini  başa  düşmək  çətin  deyil.  Bunu 

əsaslandırmağa çalışacağam. 

Tarixi  qaynaqlarda  göstərilir  ki,  İran  və  Azərbaycan 

əraziləri  hələ  1221-ci  ildə  Çingiz  xanın  göndərdiyi  qoşun 

tərəfindən viran edilir. Monqollar öz hökmranlığını Cənubi 

Qafqazda  bərqərar  etməkdən  ötrü  Hülaku  xanı  70  minlik 

ordu ilə Qərbə göndərir. Bu qərar, Menqu xan Qaraqorum-

da  keçirilən  qurultayda  monqolların  böyük  xanı  elan  olu-

nandan  sonra  çıxarılır.  Monqol  qoşunları  işğalçılıq  yürü-

şünə  başlayanda,  qarşılarına  çıxan  hər  bir  siyasi  və  hərbi 

qüvvəni  fiziki  cəhətdən  məhv  edirdilər  ki,  arxada  onlara 

qarşı heç bir təxribat və ya terror aktları törədilməsin. 

Xorezm  darmadağın  ediləndən  sonra  Məhəmməd  şahın 

oğlu Cəlaləddin atasının yerinə taxta keçir (1221-1231) və 

monqol  qoşunlarına  müqavimət  göstərmək  üçün  Əfqanıs-

tana  və  İrana  çəkilir.  İsmaili  dövlətinin  hökmdarı  Ələddin 

(1212-1255)  hakimiyyətə  9  yaşında  (1221)  yiyələnir.  Həd-

di-buluğa  çatanda  onun  siyasətində  neytrallıq  hiss  olundu. 

O,  yaxınlıqda  olan  monqolların  düşməni  Cəlaləddin  ilə 

ittifaq bağlayır. Bu haqda Cəlaləddinin katibi olmuş tarixçi 

Nəsəvi  öz  əsərində  yazır:  “İsmaililərin  ilk  dəfə  Cəlaləddin 

ilə  görüşməsi  hicri  tarixi  ilə  624,  miladi  tarixi  ilə  1226-

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

101 

1227-ci  ilə  təsadüf  edir  və  birincilər  bu  görüş  üçün  böyük 

səy göstərmişdilər”. 

İsmaililərlə  Cəlaləddinin  arasında  bir  neçə  dəfə  müna-

qişə  baş  versə  də,  onun  vəziri  Şərəf  əl-Mülk  Gəncədə  və 

Beyləqanda  fəaliyyət  göstərə-göstərə,  ismaililərlə  barışığa 

üstünlük vermişdi. Cəlaləddindən çox o, ismaililərə yaxın-

lıq  etmişdi.  Bu  haqda  İ.  Patruşevski  belə  qeyd  vermişdi: 

“Şərəf  əl-Mülkün  fəaliyyəti  Cəlaləddinin  epopeyasında 

faciəli  rol  oynamış  və  onun  ölümünün  sürətlədirilməsinə 

gətirib çıxarmışdı”.

1

 

Hülaku  xan  İrana  yürüş  etməmişdən  əvvəl  oradakı  və 

Yaxın  Şərqdəki  siyasi  vəziyyətlə  tanış  olmuşdu.  Cəlaləd-

din,  Ələddin,  Müstəsim  və  səlcuq  türkləri  bir-birilərilə 

düşmən idilər. Elə  Hülaku xan da bu əlverişli  vəziyyətdən 

istifadə edir.

2

 

1252-ci  il  avqust  ayında  Hülaku  xanın  ordusunun  avan-

qardında  olan  monqol  sərərdəsi  Kitbuka  noyon  12  minlik 

qoşun  ilə  Qaraqorumdan  qərb  istiqamətində  yürüşə  yolla-

nır.  Məhərrəm  ayının  əvvəli  651-ci  ildə  (Hicri  –  R.  Q.) 

(1253-cü  il  mart  ayı)  o,  Əmudərya  çayını  keçərək,  Kuhis-

                                                 

        

1

  И.  П.  Патрушевский.  Вазир  Шараф  ал-Мульк.  –  Ближний  и 

Средний Восток. Москва, 1962. стр. 39 

           2 

Рашид-ад-дин.  Сборник  летописей.  Перев.  с  персидского  А.  К. 

Арендса.  Под  редак.  А.  А.  Ромаскевича,  Е.  Э.  Бертельса  и  Ю. 

Якубовского. М.-Л., III том. 1946. стр 26  

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

102 

tanda hərbi əməliyyatlara başlayır. Bu vilayətin bir hissəsi-

ni işğal edəndən sonra Kitbuka noyon beş minlik süvari və 

piyada qüvvə ilə Girdkux qalasını mühasirəyə alır”. 

Güclü  ordunun  başında  duran  Hülaku  xan  1253-cü  ildə 

İranın  sərhədini  keçərək  həşşaşilərin,  vaxtı  ilə  yaratdıqları 

İsmaililər  dövlətinin  ərazisinə  hücum  edir.  İranı  asanlıqla 

ələ  keçirən  monqollar  həşşaşilərin  güclü  müqaviməti  ilə 

üzləşirlər. Kuhistan İsmaililərin rəhbəri öz ölkəsinin dağlıq 

ərazisində  onlarla  ələ  keçirilməz  qalanın  –  “Əlamut”, 

Girdqux, Lamasar və s.  – sahibi sayılırdı. Hülaku xan çox 

yaxşı  bilirdi  ki,  həşşaşilər  Bağdad  Xilafətinin  müttəfiqidir 

və  onlar  regionda  öz  döyüşkənliyi  ilə  monqolların  güclü 

rəqibi  sayılırlar.  Bacarıqlı  siyasətçi  və  təcrübəli  sərkərdə 

kimi  tanınan  monqolların  rəhbəri,  İsmaililərin  alınmaz 

qalalarını bir başa hücum vasitəsilə ələ keçirməkdən boyun 

qaçırır və onlardan bir çoxunu mühasirəyə alır. Hülaku xan 

İsmaililərə  bildirir  ki,  artıq  qan  tökülməsin  deyə  qalalar 

döyüşsüz təslim olsunlar. 

Lakin buna baxmayaraq, monqolların Kuhistanda müha-

sirəyə aldıqları ilk qala (Girdkux) 20 il müqavimət göstərir 

və yalnız Abaqa xanın dövründə (1265-1282) işğal edilir. 

 Hülaku  xan  ismaililərin  dövlətini  fəth  edərkən  Çingiz 

xanın  prinsipi  ilə  hərəkət  edirdi;  müqavimət  göstərən 

öldürülsün,  təslim  olan  rəhm  edilsin.  Lakin  hökmdar  bu 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

103 

kontekstdən  kənara  çıxmışdı.  O,  öz  əsgərlərinə  əmr 

vermişdi  ki,  yaşından  asılı  olmayaraq  hamı  öldürsün.  Bir 

neçə  il  ərzində  demək  olar  ki,  onların  kökü  kəsilir.  Mon-

qollar  bu  regionu  ələ  keçirərkən,  ilk  növbədə  Cəlaləddini, 

sonra  Ələddini  və  Ruhnəddini,  daha  sonra  isə  Bağdad 

xəlifəsi Müstəsimi fiziki cəhətcə məhv edirlər. 

 

  

 

      Hülakü xan və Doqquz xatun. Cami ət-tavarix əlyazması.  

                                         (XIV əsr) 

 

Yersiz qığınlara sinə gərən Tusinin bu haqda çox gözəl 

fikirləri var: “Qələbədən sonra, əlbəttə, başdantutma edama 

---