Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əxlaqi-Nasiri”
- “Şərhül-İşarət”, “Təhrir Məcəsti” (Almagest), “Təhrir Öqlidis”
- “Şərhül-İşarət”
- “Dürrət ül-Əxbar”
- “Tarix-e cahaquşay-e Cüveyni”
- “Əsasül-iqtibas”
88 Yalnız yüksək savada, tərbiyəyə, qabiliyyətə, danışıq tərzinə malik olan bir şəxsin qələmindən etika və esteti- kada ölməz əsər sayılan“Əxlaqi-Nasiri” kimi fəlsəfi və tərbiyəvi əsər çıxa bilərdi. Belə bir vətəndaşla nəinki alimin soydaşları və ya həmvətənləri, hətta bütün dünyanın sakinləri fəxr etmək imkanına malikdirlər. Əsər hazır olandan bir qədər sonra (artıq həmin dövr üçün Şihabəddin hakimiyyətdən uzaqlaşdırılmışdı) alim həbs edilir və həşşaşilərin “Əlamut” (“Qartal yuvası”) qala- sına göndərilir. Müəllifin həbs olunmasına dair bir neçə səbəb göstərirdilərsə, onlardan ən düzgünü bu cür ola bilərdi: “Əxlaqi-Nasiri” əsərində nəzərə çarpan mütərəqqi fikirlər müsəlman ruhanilərini qəzəbləndirmiş və bu da onun həbs olunma-sının həqiqi səbəbi ola bilərdi. Tusi “Əlamut” qalasında sürgün həyatı keçirir. Qəsrdən çıxmaq hüququ əlindən alınmış alim ismaililərin yanında keçirdiyi 20 ildən bir qədər artıq müddətdə dözülməz mənəvi sıxıntılara baxmayaraq, bir neçə elmi əsər yaza bilir: “Şərhül-İşarət”, “Təhrir Məcəsti” (Almagest), “Təhrir Öqlidis” (birinci redaksiya). Adı çəkilən sonuncu kitabı o, 1248-ci ildə və bundan sonra isə həmin kitabın ikinci redaksiyasını (13 hissədən ibarət olanını) yazmışdır. Alim 1242-ci ildə tamamladığı “Şərhül-İşarət” (Əbu Əli ibn Sinanın “İşarət” adlı fəlsəfi risaləsinə şərhlər)
89 əsərinin sonunda yazır: “Mən bu kitabın əksər fəsillərini olmazın dərəcədə ağır bir şəraitdə yazdım. Ürək bundan artıq sıxıntı çəkə bilməzdi. Mənim bu kitabı yazdığım vaxtın hər fəsiləsi qəmlə, əzabverici qüvvə, hayıfsılanma və böyük hüzn ilə dolu idi. Mən bu kitabı elə bir şəraitdə tərtib etmişəm ki, hər bir anda mənim üstümdə cəhənnəm odu yandırılır və üstündən qaynar su tökülürdü”. 1 Onun bu yazısını izləyəndə, onda “Dürrət ül-Əxbar” kitabında yazılanların həqiqət olduğuna inanırsan; “Əlamut zindanında Nəsirəddin ayaqları bağlı saxlanılırdı”. Tusinin sarsıntısını və iztirabını başa düşmək çətin deyil. O, araşdırma işləri ilə məşğul olmaq üçün mühüm kitab- xanalardan məhrum edilmişdi. Alimin qalada yazdığı bütün elmi əsərlər ciddi nəzarət altında yazıldığından, yoxlama- lara məruz qalırdı. Bunula belə Tusi Əlamut qalasında ağır bir şəraitdə, özünün ölməz əsərlərini yaradır. Çoxları elə zənn edirdi ki, ürəyi elmin eşqi ilə döyünən alim qısa zaman kəsiyində ismaili təriqətinin əleyhdarı kimi edam ediləcək. Lakin bu baş vrmədi. Bunun bir səbəbi “Tarix-e cahaquşay-e Cüveyni” kita- bında belə izah edilir: “İsmaililər rəhbərlərinin ən çox diqqət yetirdikləri elmlərdən biri ulduzların tədqiqi olmuş-
1
Nəsirəddin Tusi. “Şərhül İşarət”. Bu ifadələri profeccor Ə. K. Zəkuyev tərcümə edibdir.
90 dur. İsmaililər istehkamlarının, qalalarının, qüllələrinin – Əlamut, Kuhistan qalalarının hündür yerlərdə tikilməsinin əsas səbəblərindən biri də bu idi ki, münəccimlər münasib yerlərdə yerləşdirilsin və kainatı tədqiq etsinlər... Digər tərəfdən isə ismaililər hərəkatı öz inkişafının ən yüksək zirvəsinə çatmış, yüksək səviyyədə elmi tədqiqat işləri apardığına görə xüsusi diqqət mərkəzində idi. Çalışırdılar ki, müxtəlif elm sahələri üzrə böyük alimləri öz mərkəzləri- nə toplayıb, onlar üçün tədqiqat aparmaq üçün imkanlar yaratsınlar. Xacə Nasirin Əlamutda olması, sonralar onun o dövrün ölkələrində - Çinə qədər elmi nəzəriyyələrinin yayılması göstərir ki, o, orada elmi tədqiqat fəaliyyəti ilə məşğul olurmuş. Unutmaq olmaz ki, Əlamutda zəngin kitab- xanalarından biri mövcud idi. Hətta orada münəccimlik alət və dəzgahları da geniş şəkildə işlədilirdi ”. 1
Bir neçə ildən sonra Tusi məntiqdən “Əsasül-iqtibas” əsərini yazır. Bu əsər məntiqlə bağlı ibn Sinanın “Şifa” əsərindən sonra ikinci əsər sayılır. İsmaili dövlətinin yaranması haqda L. Stroyeva maraqlı məlumat verir: “İsmaililərin üsyanı, İranda şiəliyin bir qolu olan ismailizmin yaranmasına gətirib çıxarır. VII əsrin
1 A. Rzayev. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996. səh. 33-34
91 ortasında Əlinin tərəfdarları (şiələr) bildirirlər ki, yalnız o, (Əli - R. D.) və onun birbaşa nəsli xilafətdə siyasi hakimiy- yətdə olmaq hüququna malikdirlər. Bu onunla izah olunurdu ki, yalnız Əli, Məhəmməd Peyğəmbər tərəfindən açıqlanmış dərin biliyə sahib olubdur, deməli Əli İmam sayılmalıdır – müsəlman tayfasının dini başçısıdır”. 1
İ. Qoldsiyerin yazdığına görə, sonradan İmam şəxsiyyəti haqqındakı sual, şiələr arasındakı parçalanmaya gətirib çıxarır. 2
VIII əsrdəki parçalanma, əsasən altıncı İmam Cəfər əs- Sadiq böyük oğlu İsmaili imamlıqdan məhrum edəndən sonra baş verir. O, atasından tez vəfat etdiyindən İmam ola bilmir. Şiələrin o hissəsi ki, onun oğlu Mühəmməd ibn İsmaili İmam kimi qəbul edirlər, onlar ismaili adlanmağa başlayırlar. Abbasi hakimlərinin təqibindən yaxa qurtar- maq üçün ismaili imamlar qeyri-leqal fəaliyyət göstərirlər, Həzrət Əli və Fatimənin (Peyğəmbərin qızı) nəslindən olan İmam Ubeydulla, müstəqil olaraq Fatimi Xilafətini (909- 1171) yaradır. Fatimi Xilafətində ismailizm rəsmi olaraq dini təlim elan olunur. 3
1 Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв. Москва, «Наука», 1978. стр. 32
2 И. Гольдциер. Лекции об Исламе. СПб, 1912 3 Л. В. Строева. Государство Исмаилитов в Иране в XI-XIII вв. Москва, «Наука», 1978. стр. 32 Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|