Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Əbu Əli ibn Sina (980-1037)
- “Süds fəxri”
- “İmtahan Zici”
- “Zic Məlik Şahı”
72 1. Ekvatorun xüsusiyyətləri haqqında. 2. Biruninin on sualına cavablar. 3. Biruninin on altı sualına cavablar. 4. Yerin və Göyün surətləri haqqında. 5. Göy cisimləri və onların hərəkətləri haqqında. 6. İsfahanda müşahidə üçün hazırlanmış astronomiya cihazları haqqında. 7. Göy, ulduzlar və meteorlar haqqında.
Əbu Əli ibn Sina (980-1037)
73 İbn-Sina tibb elminin bütün sahələrinə dərindən nüfuz etmiş və elmi yeniliklər etmiş alimdir. O, hər bir doğulanın bir gün öləcəyini yaxşı bilirdi. Rübailərinin birində yazmış- dı ki, “mən dünyanın yerdən tutmuş səma cisimlərinədək
Məmun Akademiyasında çalışan alimlərdən biri də Orta Asiya alimi Biruninin müəllimi olmuş Hamis ben Əl Xəzər Əbu Mahmud Əl Xocəndidir. O, bir neçə elmi risalənin müəllifidir və astronomiya tarixində ən önəmlisi üsturlabın tətbiqi haqqında risalədir. Xocəndi Tehranın yaxınlığındakı Rey şəhərinin rəsəd- xanasında çalışmışdır. O, diametri 80 dirsəyə (40m.) bəra- bər olan seksant (süds) adlanan cihazı icad etmiş və həmin cihaz vasitəsilə bucaqları 1 “dəqiqliyi ilə ölçmək mümkün idi. Bunun vasitəsilə Xocəndi eklipikanın mailliyini 23 0 32 / 21 // qədərində, 2 / 01” dəqiqliyi ilə təyin etmişdi. Xocəndi həmin müşahidələri haqqında belə yazır: “384- cü hicri ilində yaxud Yezdicürd erasının 363-cü ilində, özüm kəşf etmiş olduğum və süds fəxri adlanmış cihaz vasitəsilə biz Rey şəhərində müşahidələr apardıq. O diametri 80 dirsəyə bərabər dairə qövsündən ibarətdir. Mən onu Rey, Həmədan və İsfahanın hökmdarı olan Fəxrid- dövlənini şərəfinə “Süds fəxri” adlandırıram”.
74 Daha sonra o, yazır: “Xoşbəxt müşahidələr və qayğıkeş dəqiq hesablamaların bizi gətirib çıxardığı nəicələr bunlar- dır. Bu cihazla başqaları arasındakı fərq burasındadır ki, onların vasitəsilə ekliptikanın mailliyi dərəcə və dəqiqlik- ləri ilə ölçülürdü, biz isə dərəcə, dəqiqə və saniyələrlə ölçü aparırıq və beləliklə biz bir addım irəli atmış olduq”. Bu onu sübut edir ki, ekliptikanın mailliyinin dəyişən kəmiy- yət olduğunu ilk dəfə Xocəndi qeyd etmişdir. Hindlilər mailliyin artıq dəqiq qiymətini tapmışdılar (240). Xocəndi qeyd edir: “Ptolemey onu 23 0 51 / ”, “İmtahan Zici”nin müəllifi (Həbəşül Hasid) 23 0 35 / , mən isə 23 0
/ 21
// təyin etmişdim. Kənar qiymətlər arasındakı fərq, yəni, hindlilərin və mənim aldığım qiymət arasindakı fərq yarım dərəcəyə çatır. Bu fərqin səbəbi cihazlar xətası ola bilməz. Bu halda biz gərək bir dəfə böyük, bir dəfə isə kiçik qiymət almalı idik və o həmişə bir istiqamətdə dəyişə bilməzdi. Məmun Akademiyasının qabaqcıl alimlərindən biri Biruninin müəllimi olmuş Əbu Nəsr ibn İraqi (- 1035 ölüb) Məmun Akademiyası bərbad edilən vaxta qədər uzun müddət Xorezmdə yaşamış, ondan sonra elmi fəaliyyətini Mahmud Qəznəvinin sarayında davam etmişdir. O, astronomiya və riyaziyyat sahəsində bir çox əhəmiyyətli əsərlər yazmışdır.
75 Alimin astronomiya üzrə ən mühüm əsrləri bunlardır. 1. “Süni yolla astrolyabiyanın qurulması”. 2. “Evklidin XIII kitabının çətin yerləri barəsində”. 3. “Şah Zici”. 4. “Dəqiqələr cədvəli”. Məmun Akademiyasında Əbu Əli ibn Sinanın müəllimi Əbu Səhl İsa ben Məsihi Qurqani də çalışmışdır. Astronomiyaya və təbabətə dair bir neçə elmi əsər yazan alim Mahmud Qəznəvinin qoşunlarının təqibindən səhrada gizlənərkən ölmüşdür. Ömər ibn İbrahim Əl Xəyyam Qiyasəddin, Əbül Fəthi (1048-1123) 1074-cü ildə dostu Nizamülmülk Cəlaləddin Məlik şah Səlcuqinin sarayına dəvət etmişdi. Məlik şah İsfahan şəhərinə özünə paytaxt seçdikdən sonra orada rəsədxana təsis etmişdir. Qarşıya astronomiya təqviminin islahatını həyata keçir- məkdən ötrü rəsədxananın baş astronomu Ömər Xəyyam, astronomları isə Əbu Müzəffər Sfaranı və Məmun ben Əl Nəcəb əl Vəsiti təyin edilmişdi. Fransız alimi Vopkenin sayəsində qərb alimləri Xəyya- mı yalnız bir şair deyil, bəlkə də böyük alim kimi tanımağa başladılar. Xəyyamın başçılığı ilə İsfahan rəsədxanasında “Zic Məlik Şahı” adlı astronomiya kataloqu tərtib edilmişdi. Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|