Ramiz Dəniz

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

60 

rəsədxananı  təsis  etmişdir.  Orada  aparılan  müşahidə  işləri 

səmərəli olmuş və onların əsasında ulduzlar kataloqu tərtib 

edilmişdir.  Bu  kataloq  1874-cü  ildə  Peterburqda  Şellerup 

tərəfindən “Decreption  des  etoiles  fixes”  (Sabit  ulduzlar 

siyahısı) adı ilə nəşr edilmişdir. 

Əl  Sufi  bir  çox  dəyərli  əsərlərin  müəllifidir.  Rey 

rəsədxanasında  onunla  birlikdə,  sekstant  adlı  astronomiya 

cihazının qurucusu məşhur alim Xocəndi işləmişdir. 

X  əsrin  ikinci  yarısında  Orta  Asiyanın  Xorezm  dövlə-

tində  Xorezmşah  II  Məmun  tərəfindən  “Məmun  Akademi-

yası” təsis edilir. Həmin dövrdə Xorezm dövlətinin mədəni 

və  təsərrüfat  həyatında  böyük  yüksəliş  yaranır  və  Urgenc, 

Kyat  kimi  böyük  şəhərlər  təşəkkül  tapır.  Həmin  şəhərlər 

bütün Orta Asiyada öz zəngin kitabxanaları olan mədəniy-

yət və elmi mərkəzləri ilə məşhur idilər. 

Məmun Akademiyasında Biruni, Əbu Əli ibn Sina, Əbu 

Nəsr  İraqi,  Xocəndi,  Əbu  Səhl  Məsihi,  Əbul  Həsən  Həm-

mar  və  Biruninin  müəllimləri  olmuş  Həraçi  və  Həmdaki 

kimi alimlər fəaliyyət göstərmişdilər. 

Əbu  Reyhan  Mühəmməd  ben  Əhməd  əl-Biruni  (973-

1048)  Kyat  şəhərində  Əbu  Nəsr  Mənsur  ibn  Əhməd  ibn 

İraqinin  yanında  oxumuş,  elə  ilk  astronomik  müşahidə-

lərinə  də  həmin  şəhərdə  başlamışdır.  Biruni  22  yaşına 

çatanda doğma Kyat şəhərini tərk edib Qurqana (Curcana) 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

61 

gedir və elə həmin dövrdə də özünün çox məşhur olan “Əl 

əsrar”,  “Əl  baqiyə”,  “Qədim  xalqların  xronolojisi”adlı 

əsərini  yazır.  Bu  kitabda  bir  çox  xalqların  mədəniyyət, 

incəsənət  və  ədəbiyyat  tarixləri  haqqında,  onların  təqvim-

ləri, adətləri, bayramalrı və s. haqqında çox geniş məlumat-

lar verilmişdir. 

      

          

 

                   Əbu Reyhan əl-Biruni (973-1048) 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

62 

Həmin  kitab  Biruniyə  böyük  şöhrət  qazandırır  və 

Xorezmşah II Məmun alimi təsis etdiyi Akademiyaya dəvət 

edir.  O,  burada  yeddi  il  işləyir.  Məmun  Akademiyası, 

Mahmud  Qəznəvi  1017-ci  ildə  Xorezmi  zəbt  edənə  qədər 

fəaliyyət göstərmişdi. 

Mən,  H.  Məmmədbəylinin “Mühəmməd  Nəsirəddin 

Tusi” əsərindən  iki  abzasa  toxunmaq  istəyirəm.  “Xorezm 

işğal  olunan  kimi  Məmun  Akademiyasının  bəzi  alimləri 

Xorezmdən  qaçmağa  imkan  tapmışdılar.  Amma  başqaları 

Biruni ilə birlikdə həbs edilmişdi. Onu islam dini əleyhinə 

çıxmaqda  müqəssir  hesab  edirdilər.  Saray  adamlarının 

vasitəsilə  Biruni  həbsdən  azad  edilir  və  az  bir  zamanda 

Mahmud Qəznəvinin sarayında ən  sevimli alim olur. Özü-

nün astronomiya əsərlərindən birini o, Mahmud Qəznəvinin 

oğlunun  şərəfinə “Məsud  Qanuni” adlandırır.  Mahmud 

Qəznəvi  və  onun  oğlu  Biruninin  bilik  xəzinəsindən  çox 

istifadə edirdilər. 

Bir  dəfə  türk  ölkəsinin  elçisi  Sultan  Mahmud  Qəznəvi-

nin  yanına  gəlib,  şimal  qütbünə  yaxın  bir  uzaq  ölkədə 

gördüklərini söylədi ki, orada Günəş həmişə üfüq üzərində 

durur, gecə isə heç yoxdur. Sultan buna inanmadı, çünki bu 

o  dövrün  etiqadının  əksinə  gedirdi  və  bu  barədə  əbu 

Reyhanın fikrini soruşdu. Biruni bu hadisəni o qədər aydın 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

63 

və inandırıcı tərzdə izah etdi ki, Sultan ona inandı və elçiyə 

çoxlu hədiyyələr verdi”.

1

 

Mahmud  Qəznəvi  Hindistanın  şimalına  yürüş  edir  və 

Birunini  də  özü  ilə  aparır.  Qısa  müddət  ərzində  alim 

sanskrit  dilini  mükəmməl  surətdə  öyrənərək,  Hindistan 

xalqlarının  elmi  nailiyyətləri  və  adətləri  ilə  tanış  olur. 

Biruni  sanskrit  dilini  o  qdər  səlis  öyrənir  ki,  həmin  dildə 

elmi  əsərlər  yazır,  ərəb  və  fars  dillərinə  və  əksinə,  həmin 

dillərdən sanskrit dilinə tərcümə edir. 

Biruni Hindistana gəlməmişdən əvvəl bu ölkədə riyaziy-

yat  və  astronomiya  elmləri  lazımi  qədər  inkişaf  etmişdi. 

Orada  triqonometriya  da  öyrənilmişdi.  1860-cı  ildə  ingilis 

dilinə “Surya-Siddxanta” adlı  astronomiyaya  dair  hind 

əsəri  tərcümə  edilir.  Bu  əsərin  tərtib  olunma  dövrü  bizim 

eranın  IV  əsrinə  təsadüf  edilir.  Başqa  bir “Siddxanta 

Çiromani” adlı  əsər  Baskar  Akaria  tərəfindən  XII  əsrdə 

yazılmışdır. 

Həmin  əsərlərin  dəqiq  tədqiqi  ilə  Renaud,  Albrext 

Veber,  Morits  Kantor  və  başqaları  məşğul  olmuşdular. 

Sonradan  məlum  olub  ki,  hindlilərin  riyaziyyatla  və 

astronomiya ilə bağlı olan bilikləri yunanlardan keçmişdir. 

                                                 

         

 

1

 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 

1980. səh.21-22  

---