Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Şarl de Qoll
- “Zic Əl- Kəbir”
56 Günəş həqiqətən də onun daxilində yumurtanın sarısına bənzədilir. “Təbiət qoyubdur ona ortaya” misrasında isə Babakuhi Günəşin tərpənməz olduğunu bildirmək istəmiş- dir. Belə olan halda Günəş Yer kürəsi ətrafında yox, məhz Yer kürəsi Günəş ətrafında dövr edə bilərdi. Bu fikr ilə Azərbaycan alimi Kopernikin ideyasını həqiqətən də 500 il qabaqlamışdı. Babakuhi çox güman elmi risalələr də yaz- mışdı. Etiraf etməliyəm ki, o, astronomiya elmini, Yaxın Şərqin bir çox tanınmış alimləri kimi peşəkar səviyyədə bilmirdi. Yəqin ki, bu işdə, xüsusən də Yerin və Göyün quruluşu barəsindəki biliklərini Babakuhi, zəmanəsinin məşhur alimləri sayılan Buzcanlı Əbül Vəfanın, Əbdürrəh- man Əl Sufinin, Əbu Reyhan Biruninin, Həmid Əl Xocən- dinin, Əbu Nəsr ibn İraqinin sayəsinə artıra bilmişdir. Düzdür, bizə məlum olan tarixi sənədlərdə Babakuhi ilə adları sadalanan alimlərin birbaşa görüşlərindən heç bir məlumat yoxdur. Amma əminliklə yəqin etmək olar ki, onlar bilavasitə təmasda olublar. Sadəcə olaraq, tarixi sənədləri aşkarlamaqdan ötrü Tehranın, Şirazın və Həmə- danın dövlət əhəmiyyətli kitabxanalarında və ya əlyazma- lar fondunda şərqşünas mütəxəssislər axtarışlar aparmalı- dırlar. İş ondadır ki, Babakuhi Xarəzmdə olarkən Hüseyn əl-Xarəzm, əl-Fərabi, Əbu Əli İbn Sina, əl-Bəlxi, Əbu Reyhan Biruni, Nəsri Xosrovun və başqa dahilərin əsərləri
57 ilə tanış olur. Olduğu vaxtda yaşayan bir sıra alimlərlə görüşür. Deməli, onun Şərqin tanınmış alimləri ilə ünsiyyətdə olmasına dair fərziyyəni fakt kimi qəbul etmək məqsədə uyğun sayılır. Alimin bir çox elmi işləri bizim dövrə qədər gəlib çatmamışdır. Unutmamalıyıq ki, 120 il ömür sürmüş alim Marağa, Həmədan, Xorasan, Bağdad, İsfahan, Rey və başqa şəhərlərdə tez-tez olmuş, oralarda keçirilən elmi məclislərdə yaxından iştirak etmişdir. Şübhə yox ki, alimin əsərləri Azərbaycan tarixçisi Rəşidəddinin və Tusinin yaratdığı Marağa rəsədxanasındakı kitabxanalarda saxlanı- la bilərdi. Tusinin Babakuhinin kosmoqrafik fikirləri müəy- yən dərəcədə dünya şöhrətli astronomun və riyaziyyatçının düşüncəsinə təsir etməyə bilməzdi. X və XI əsrlərdə Azərbaycanda rəsədxana olmadığı halda bildirmək olar ki, astronomiya ilə coğrafiya elmi yüksək səviyyədə inkişaf etmişdir, Tusiyə qədər artıq Babakuhi Yer kürəsini, Kainatı və Qalaktikanı indiki kimi təsvir etmiş və bu faktı öz şeirlərində əks etdirmişdir. Kainat kosmik cisimlərlə əhatə olunur və Yer kürəsi ora daxildir. Günəş tərpənməzdir, Yer kürəsi onun ətrafında fırlanır. Və nəhayət quru və su ilə əhatə olunan insanın məskunlaşdığı planetin əksəriyyətini dünya okeanı – böyük
58 dəniz təşkil edir. Bu ondan xəbər verir ki, Babakuhi heliosentrik sisteminin varlığından xəbərdar imiş. Qeyd etmək lazımdır ki, astronomiya elminin, şərq alimləri tərəfindən, sürətlə inkişaf etdirilməsində yunan alimlərinin ərsəyə gətirdikləri elmi əsərlər müəyyən rol oynamışdır. Çünki Şərqin tanınmış alimləri öz fəaliyyətləri- nə başlamazdan əvvəl ilk öncə yunan alimlərinin əsərləri ilə tanış olmuşdular. Bunun üçün ilk növbədə qədim yunan dilini öyrənməkdən ötrü, müvafiq təinatlı məktəblər yaradılmışdı. Yunan elm məktəblərinin təsiri, hələ erkən orta əsrlərdə, Yaxın Şərq bölgələrində xüsusi əhəmiyyət kəsb etmişdi. Bunu bir fakt kimi bir çox alimlər qəbul etmişdilər. ...Bir sıra müəlliflər islam birliyinin yaranmasına müsbət yanaşsalar da daha əvvəldən dünyaya səs salan yunan elmi və fəlsəfəsi, ətraflı olmasa da, V əsrin birinci yarısından Bizans siyasi və iqtisadi əlaqələri vasitəsilə Yaxın Şərqə, İrana keçmişdi. Bu vaxtlar Suriyada və Livanda nestorian müəllimləri yunan fəlsəfəsindən dərs deyirdilər. 431-ci ildə Vselen kilsəsindən sonra Nestorian məktəbi bağlandığı üçün bu müəllimlər İrana qaçıb, orada yunan alimlərinin əsərlərini Suriya dilinə tərcümə etməyə başladılar. 1
1
А. А. Исаченко Развитие географических идей. Москва, «Мысль», 1971. стр. 11
59 Sonrakı dövrdə isə Xaqani Şirvani, hətta 1149-cu ildə Bizans vəliəhdi Komninlə dostluq edirdi. 2
Şöhrət yalnız ona can atanlara verilir. Şarl de Qoll Tanınmış alimlərin əsas elmi işləri
X əsrdə Misirdə Qahirə, İranda Rey və İsfahan rəsəd- xanaları, Orta Asiyada “Məmun Akademiyası”, Bağdadda “Beytül Hükamə” Şərqdə böyük elm mərkəzləri kimi fəaliyyət göstərirdi. X əsrdəki Qahirə rəsədxanasının banisi və elmi rəhbəri İbn Yunis (1009-cu ildə vəfat etmiş) olmuşdur və onun ümumi rəhbərliyi altında həmin rəsədxanada “Zic Əl-
çəkilən astronomiya kataloqu haqqında “Zic Elxani” əsərində Tusi tərifli fikirlər söyləmişdir. Zəmanəsinin tanınmış alimi Əbdürrəhman ben Ömər Əbdül Hüseyn Əl Sufi (903-986) Rey şəhərindəki
2 Q. Kəndli-Herisçi. “Xaqani Şirvani”. Bakı, 1988. səh. 517 Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|