Ramiz Dəniz

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

39 

olması  güman  edilir,  ancaq  məlumdur  ki,  o,  bir  müddət 

İsgəndəriyyə şəhərində astronomik müşahidələr aparıbdır. 

Yunan  alimi  öz  dövrünə  görə  Ayın  ölçüsünü  çox  dəqiq 

təyin  etmişdi.  Hipparxa  görə  Ayın  radiusu  0,27  Yerin 

radiusuna  bərabərdir.  Bu  demək  olar  ki,  Ayın  indiki  ölçü-

sünə  yaxındır.  Antik  dövrün  çox  məşhur  astronomu  Yer-

dən Aya qədər  məsafəni 59 Yer radiusu kimi göstərmişdir 

(həqiqi orta ölçü – 60,3 Yer radiusu). 

Hipparx  Çin  astronomlarından  sonra  ilk  astronomik 

kataloqun müəllifidir. Bizim günlərə qədər gəlib çıxmayan 

kataloqda  1080  ulduzun  koordinantları  göstərilmişdir. 

Şübhəsiz  ki,  o,  bu  işdə  triqonometriyanın  elementlərindən 

istifadə  etmişdi.  Deyilənlərə  əsasən  ulduzları  öz  parlaqlıq-

larına görə ölçülərlə ilk dəfə Hipparx ayırmışdır. 

Ptolemey  dövründən  başlamış  XVII  əsrə  qədər  Yer  ilə 

Günəş  arasındakı  məsafə  1120  Yer  radiusu  kimi  göstəri-

lirdi. Bu ölçü həqiqi ölçüdən təxminən 20 dəfə azdır. 

Yunan alimi Klavdi Ptolemey qədim dünyanın ən böyük 

astronomu  sayılır.  O,  bizim  eranın  II  əsrində  İsgəndəriyyə 

şəhərində  yaşayıb  fəaliyyət  göstərmişdir.  Onun  əsas  elmi 

işləri,  “Almagest”  və  “Coğrafiya”  əsərləridir.  Bundan 

başqa alim optikaya aid bir əsər də yazmışdır. 

Məlumdur  ki,  coğrafi  enliklərin  və  uzunluqların  dəqiq 

riyazi ölçülərinin konsepsiyasını Ptolemey özünün “Coğra-

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

40 

fiya”  əsərində  təqdim  etmişdi.  O,  ənənəvi  müvəqqəti 

koordinatları  daimi  koordinatlarla  əvəzləmişdi  –  enliklər 

ekvatordan,  uzunluqlar  isə  məlum  olan  dünyanın  ən  qərb 

ucqar nöqtəsi sayılan “Fortuna adalarından” (Kanar adaları) 

hesablanırdı. 

 

        

 

                         Klavdi Ptolemey (təx. 90-160) 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

41 

Ptolemey  ömrünün  əksər  hissəsini  İsgəndəriyyə  kitab-

xanasında  keçirmiş  və  orada  özünün  iki  möhtəşəm 

əsərlərini yaratmışdı, hansı ki, dünya elmi XVII əsrə qədər 

həmin  kitabların  təsiri  altında  olmuşdu.  Onlardan  birincisi 

“Amagest” adı ilə məşhur olan “Böyük toplu” özündə ən 

qiymətli  qədim  yunan  astronomiyasını  əks  etdirmişdi.  O, 

Hipparxla  Appoloniyanın  əsərlərini  daxil  etmiş  və  özünün 

çoxsaylı  nəticələrini  vermişdi.  Ptolemeyin  ikinci  əsəri 

həmin  dövrün  minlərlə  məntəqənin  coğrafi  mövqeyini 

göstərən, izahlı məlumat və atlas kimi tanınan, səkkiz cildli 

“Coğrafiya”  idi.  Xəritələrin  tərtibatı  üçün  Ptolemey 

coğrafi  məntəqələrin  müəyyən  edilməsində  üç  əsr  əvvəl 

Nikeyadan  olan  Hipparxın  təqdim  etdiyi  üslubun  geniş 

tətbiqini önə çəkir.

1

   

Ptolemeyin “Almagest” əsəri 1400 ilə yaxın bir müddət-

də astronomiya tarixində “Hakimi-mütləq” hesab olunmuş-

dur. Bu əsər və Evklidin məşhur “Əsaslar” kitabını dərin-

dən bilən bir adam orta əsrlərdə astronomiya və riyaziyyat 

üzrə böyük mütəxəssis sayılırdı. 

“Almagest”  13  kitabdan  ibarətdir.  1-ci  və  2-ci  kitablar 

ən  sadə  astronomik  hadisələrdən,  Yer  kürəsindən,  üçüncü 

kitabda Günəşin hərəkət nəzəriyyəsindən, dördüncü kitab-  

                                                 

   

1

 Д. Хауз. Гринвичское время и открытие долготы. Москва, «Мир», 

1983. стр. 17-18 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

42 

   

 

                      Ptolemeyin Dünya xəritəsi 

da  Ayın  hərəkətindən,  beşinci  kitabda  Astrolyabiya  adla-

nan  astronomik  cihazdan,  altıncı  kitabda  Günəş  və  Ayın 

tutulmalarından bəhs edilir. Yeddinci və səkkizinci kitablar 

ancaq  ulduzların  kataloqudur.  Bu  kataloqda  1028  ulduzun 

siyahısı  vardır.  Ptolemey  göstərir  ki,  ulduzların  ümumillik 

pressiyası  “36”-dır.  “Almagest”in  qalan  beş  kitabı  planet-

lərin hərəkətinə həsr olunmuşdur. 

  “Almagest”in  birinci  kitabının  ikinci  fəslində  Ptole-

mey  yazmışdı:  “Ümumi  vəziyyəti  nəzərə  alaraq,  qəbul 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

43 

etmək  lazımdır  ki,  Göy  sferik  formadadır  və  sferik  kimi 

hərəkət  edir.  Yerin  özü  də  sferik  formadadır  və  ümumi 

görüşə  nəzər  salsaq,  ulduzları  quruluşunu  və  aradakı 

məsafələri nəzərdən keçirsək, Yer Göyün ortasında yerləşir 

və  mərkəz  nöqtəsidir.  Yer  hərəkətsizdir  və  heç  vaxt  öz 

yerini dəyişmir”.

1

  

Ptolemey  astronomiya  tarixində  “Geosentrik  sistem” 

adlanan dünyagörüşünün müəllifi kimi məşhurdur. 

Gələcəkdə  kitabın  bu  fəsli  ilə  bağlı,  orada  verilən  elmi 

fikirlərə  görə  Nikolay  Kopernik  çoxsaylı  fikirlər  söyləmiş 

və özünün şərhlərini yazmışdır. 

Ptolemey  bir  çox  astronomik  müşahidələr  nəticəsində 

hər planetin öz epitsikli üzrə hərəkət dövrünü,  bu epitsikl-

lərin  ölçüsünü,  deferentlər  üzrə  hərəkət  dövrünü  təyin 

etmişdir.  Bunları  bildikdən  sonra  planetlərin  hərəkətlərini 

irəlicədən, əlbəttə müəyyən xəta ilə xəbər vermək olur. 

 

 

 

 

 

 

                                                 

        

1

  Н.  Веселовский,  Ю.  А.  Белый.  Николай  Коперник.  Москва, 

«Наука», 1974. стр. 198 

---