Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
30 adam üçün, xüsusən də tədqiqatla məşğul olan mütəxəssis- lər üçün böyük bir kəşf sayılırdı. B.e. əvvəl V-IV əsrlərdə Antik coğrafiyada həddindən artıq maraqlı müvəfəqiyyətlər əldə edilir. Yerin kürə şəklində olmasının tədqiq edilməsində və Dünya okeanının vahidliyi nəzəriyyəsindəki yüksək nəticələr alimlərin əsas nailiyyətləri sayılırdı. Bizim planetin sferik olması ideya- sını ilk dəfə Eleidən olmuş filosof Parmenid (b.e.ə. V əsr) irəli sürmüşdü, lakin elmi baxımdan bu zəif bir nəticə idi. Alman alimi D. B. Ditmara görə, çox güman ki, Yerin kürə şəklində olmasını elmi sübutlarla ilk dəfə, astronom, coğrafiyaşünas və filosof Evdoks Knidli (b.e.ə. təx. 408- 353) həyata keçirmişdir. 1 Yəqin o, ilk dəfə “horizont” terminini coğrafi elmə daxil etmiş və coğrafi enliyin müəy- yən edilməsinin banisi sayılır. Bir neçə tarixçi-coğrafiya- şünasların fikrincə, bizim planetin çevrə uzunluğunun ilk dəfə təyin edilməsində, biz Evdoksa borcluyuq. Həmin ölçü həddindən artıq böyük verilsə də - 400 min stadi, (nəzərə alsaq, bu stadinin hansı ölçülərlə aparılır (157,5-176 m.) onda həmin ölçünün 63-70 min km. olduğunu müəyyən edərik) – alimin bu sahədə nə qədər böyük iş gördüyünün şahidi oluruq.
1
ческих открытий. I том. Москва, «Просвещение», 1982. стр. 129
31 Onun arqumentləri bunlardan ibarət idi: Ay tutulması zamanı Yerin kürə şəkilinin Ayın üzərində görünməsi, dağa qalxdıqda yer səthinin genişlənməsi, üfüqə baxaraq cənuba və ya şimala doğru gedəndə göydəki ulduz mənzərəsində dəyişikliklərin (bu üsuldan Stagirdan olan Aristotel (b.e.ə. 384-322) istifadə etmişdi) baş verməsi nəticəsində Yerin kürə şəkilində olmasını ayırd etmək çətin deyildi. Məlumdur ki, gələcəkdə, Nil çayının deltasında, Make- doniyalı İsgəndərin sərəncamı ilə İsgəndəriyyə şəhəri salınanda həmin şəhərdə böyük bir kitabxana yaradılır və çox güman ki, kitabxana, Misirin bir çox şəhərlərindən, Babilistandan və Yunanıstan şəhərlərindən gətirilən əlyaz- malarla doldurulur. Məhz buna görə də Antik dövrün bir çox tanınmış alimləri elmi biliklərini artırmaq üçün, elə hey İsgəndəriyyə şəhərinə can atmış və müəyyən müddət orada yaşamışdılar. İsgəndəriyyədə yaşayıb fəaliyyət göstərmiş məşhur yunan alimi, astronom, coğrafiyaşünas və riyaziyyatçı Eratosfen Kirenski (b.e. əvvəl III əsrin sonu və II əsrin əvvəli) “kobud alətlərin” vasitəsilə Yer kürəsinin çevirəsi- nin uzunluğunu 252 min stadi – təxminən 39690 km. (müasir ölçüsü 40076 km.) və radiusunu 6311 km. (müasir ölçüsü 6378 km.) təyin eymişdi. Bundan əlavə o, meridia- nın 1 0
32 alimlər bildirirlər ki, Eratosfen həmin ölçünü yunan alimi Pifeydən götürmüşdü, Pifeyin hesablamasına görə meridia- nın 1
0 -si 105-112 km-ə bərabərdir. B.e. əvvəl II əsrin sonunda və I əsrin əvvəlində Suriyalı coğrafiyaşünas, tarixçi və səyyah Posidoni Yerin çevirəsi- nin uzunluğunu ölçür. O, ikinci dəfə aldığı ölçünün düzgün olduğuna inanır – 180 min stadi. Bu qiymətlə Yer kürəsinin uzunluq çevrəsinin qısa olması göstərilir və bu rəqəm XV- XVI əsrlərin bəzi coğrafiyaşünaslarında və səyyahlarında böyük çaşqınlıq yaradır. Antik dövrün ilk alimləri Yer kürəsinin məlum olan torpaq ərazilərini qitələrə bölməyə çalışmışdılar. Tarixi qaynaqlarda göstərilir ki, Miletin coğrafiyaşünasları ilk dəfə qitələrin bölgüsünə görə Asiya və Avropa sözlərini istifadəyə vermişdilər. Anaksimandrın kiçikyaşlı müasiri olan Hekatey Miletli (b.e. əvvəl VI-V əsrlər) həmin qitələrdən əlavə Liviyanı da (Afrika) gündəmə gətirir. Qəribə olsa da, ilkin iki adalar artıq Herodotun dövrünə qədər demək olar unudulmuşdu. Herodot öz əsərində Ərəbistanı, Suriyanı, Kiçik Asiyanı, Mesopotomiyanı, İran dağlarını və Şimal-Qərbi Hindistanı Asiya kimi göstərir. Ondan şərqdəki ərazinin naməlum səhra olduğunu bəyan edir. Asiyadan şimalda Avropanın, qərbdə isə Misirin və Liviyanın yerləşdiyini bildirir. Misir
33 Asiya ilə “ensiz burun” ilə (Süveyş bərxəzi və Sinay yarım- adası) birləşir. Həmin dövrdə Herodot “Afrika” sözündən xəbərsiz idi. Həmin sözə ilk dəfə b.e. əvvəl III əsrin sonunda, antik ədəbiyyatında, Kvint Enniyin “Annallar” poemasının gəlib bizə çatan parçalarından rast gəlinir. Lakin həmin ad bütün materikə yox, yalnız Karfagenin əsas vilayətinə və ya əyalətinə şamil olunurdu. Karfagen romalılar tərəfindən darmadağın (b.e. əvvəl 146-cı il) ediləndən sonra işğalçılar həmin yerdə Afrika (Afriqa) adlı bir vilayət təşkil edirlər və sonradan həmin ad ilə bütün qitə adlanır. 1
astronomiya elmində dünya əhəmiyyətli kəşfləri həyata keçirmişdilər. Aristotel ilk dəfə sahilsiz Dünya okeanının birliyi haqqında fikri irəli sürmüşdü. Lakin vahid okean nəzəriyyəsini, ilk dəfə Eratosfen ortaya atmışdır. O, qeyd edirdi: “...Atlantik okeanının böyüklüyü maneəçilik törətməsəydi, onda eyni paralel ilə İberiyadan (İspaniya) Hindistana üzmək mümkün ola bilərdi” (Strabon I, 4, §6). Artıq bizim eradan iki yüz il qabaq məlum idi ki, İspaniya ilə Hindistan eyni paraleldə yerləşir. Həmin nəzəriyyəni Posidoni dəqiq izah etmişdi: “...Məlumdur ki, məskunlaşan
1 И. П. Магидович, В. И. Магидович. Очерки по истории географи- ческих открытий. I том. Москва, «Просвещение», 1982. стр. 126
Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|