Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əxlaqi Nasiri” və “Təhrir Öqlidis”
- “Əxlaqi-Nasiri”
17 Demək olar ki, elmə diqqət yetirən hər bir ölkədə nəşr olunan ensiklopediyaların səhifələrini vərəqləyəndə, dünya elminin inkişafında müstəsna rol oynamış antik dövrdən başlayaraq, erkən orta əsrin görkəmli şəxsiyyətləri, hamı- mızın dillər əzbəri olmuş Aristotelin, Platonun, Eratosfenin, Herodotun, Platonun, Arximedin, Biruninin, İbn Sinanın, Evklidin, Strabonun, Hipparxın və başqalarının adları ilə üzləşirik. Bütün bu alimlərin dövri fəaliyyəti və elmi irsi beynəlxalq mütəxəssislər tərəfindən öyrənilərək, dünya ictimaiyyətinin nəzərinə çatdırılmışdı. Lakin elə də olur dünya əhəmiyyətli elmi ixtiraların, kəşflərin banisi olan bir şəxsin adı lazımi şəkildə, yüksək səviyyədə hallanmır, onların tanıtdırılması üçün heç bir əməli tədbir həyata keçirilmir. Dünya elmi, mədəniyyəti, incəsənəti, ədəbiyyatının sürətlə inkişaf etdirilməsində müsbət rol oynamış tarixi şəxsiyyətlərin fəaliyyətini öyrənərkən başa düşmüşəm ki, bir çox şəxsiyyətlərin taleyi və elmi irsi heç də lazım səviyyədə tədqiq edilməmiş və layiqincə öz qiymətini almayıbdır. Açığını bildirim ki, elə Azərbaycanda da yaşa- yıb fəaliyyət göstərən bütün dahilərin həyatı mənim diqqət mərkəzimdə idi. Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyəti, Yaxın Şərqdə tanın- mış alim Mühəmməd Nəsirəddin Tusinin elmi irsi, dövri
18 fəaliyyəti mənim marağıma səbəb oldu. İş ondadır ki, o, dünya əhəmiyyətli elmi ixtiraların sahibi ola-ola müasir dövrdə nəinki dünya miqyasında, hətta yaşadığı regionda kifayət qədər tanınmamışdır. Vaxtı ilə öz dövrünün məşhur alimi, tarixi şəxsiyyəti kimi tanınan Tusinin elmin bir çox sahələrində xüsusi rol oynamış elmi əsərlərinə ciddi əhəmiyyət verilmir və nəticədə onun elmi irsi sönmüş vul- kan kimi əsrlərin yuxusuna qərq olub. Təxminən 50 il bundan əvvəl professor Həbibulla Məmmədbəylinin sayə- sində həmin vulkanın püskürməsi baş verir. Yəni, biganə tədqiqatçıların ucbatından kifayət qədər təbliğ olunmayan və demək olar ki, böyük bir kütlənin yadından çıxan Tusi, professor H. Məmmədbəylinin səyi nəticəsində Azərbaycan xalqının özünə qaytarılır. Məlum olur ki, Tusi astronomiya, riyaziyyat, həndəsə, etika, məntiq sahələrində şah əsərlər yaradaraq, həmin elmlərin inkişaf etdirilməsində bilavasitə mühüm rol oynamış və bu sahələr üzrə tanınmış alimləri bir neçə yüz il qabaqlamışdır. O, əsərlərinin əksəriyyətini ərəb və fars dillərində yazmış və indiki dövrə qədər həmin işlər dünya- nın bir çox qabaqcıl dillərinə tərcümə olunmuşdur. Acına- caqlı haldır ki, alimin yalız iki əsəri Azərbaycan dilinə tərcümə edilərək – “Əxlaqi Nasiri” və “Təhrir Öqlidis” (2002-ci il) – oxucuların geniş istifadəsinə verilmişdir. Bir-
19 cə onu demək kifayətdir ki, təlim-tərbiyə və əxlaq proble- mində aktual məsələlərə toxunan “Əxlaqi-Nasiri” əsərini oxuyandan sonra Tusinin dahiliyini dərk etmək çətin deyil. Bu əsərin ölməzliyi onunla sübut olunur ki, onun yazılmasından 770 il keçməsinə baxmayaraq, indiyənə kimi bir çox müsəlman dövlətlərində yetişən nəslin tərbiyə olunması üçün bu kitabdan tədris vəsaiti kimi istifadə olunur. Yəni, Tusi Şərq ölkələrində yetişən saf cəmiyyətin yetişdirilməsində mühüm rol oynayır. Alimin yazdığı əsərlərin əksəriyyəti, ona qədər yaşamış məşhur alimlərin əsərlərinə nisbətən aktuallığına, mahiyyətinə və əhəmiyyə- tinə görə bütün parametrlər üzrə çoxsahəli və əhatəlidir. Tusi müsəlman Renessansının böyük şəxsiyyətlərindən biri sayılır. O, öz yaradıcılığında Yaxın və Orta Şərqin üç renessans zonalarını birləşdirmişdi - ərəbdili, farsdili və türkdili. Tarixi dövrlərin arasında olan yüzilliklər məkanına baxmayaraq, sonrakı zamanlarda yaşayan alimlər öz elmi mütaliəsini və araşdırılmalarını inkişaf etdirməkdən ötrü daim əvvəlki sələflərinin elmi irsinə müraciət etmişdilər. İtaliyanın özündən və Qərbi Avropadan fərqli olaraq Şərqdə, xüsusən ərəbdilli mədəniyyət zonasında antik mədəniyyətə müraciət, Selevkilərin ellin mədəniyyəti dövründən başlayaraq davam etmiş, İslamın formalaşıb
20 Yaxın və Orta Şərqə yayıldığı vaxta ümumi xətti kimi özü- nü qoruyub saxlamış, bunun ifadəsi olan peripatetizm bütün Şərq təfəkkürünün mühüm meyarına çevirilmiş, filosoflar onun tərəfdarları və ya əleyhdarları kimi təsnif edilmiş, kəskin polemika aparmışlar. Şərqin ensiklopedik alimi olan Tusi ibn Sinanın peripa- teteik fəlsəfəsini müsəlman illahiyyatçısı Fəxrəddin Razi- nin tənqidindən müdafiə etməklə, Qəzali ilə İbn Rüşt arasında peripatetizmlə bağlı polemikanı araşdırmaqla antik fəlsəfənin dərin bilicisi və müdafiəçisi olduğunu göstər- mişdir.
1
Hazırki dövrdə çox qəribə hal yaranıb. Vaxtilə bir çox tanınmış alimlər Tusinin əsərlərindən bir mənbə kimi istifadə edərək, özlərinin intellektual potensiallarını artır- mışdılar. Hətta onun bəzi əsərlərinin demontaj edilərək, başqa alimlərin adı ilə çıxmasına da şübhə etməmək olar. Son zamanlar isə Tusinin tanıtdırılması üçün ciddi səy göstərilmir və nəticədə onun unutdurulmasına böyük zəmin yaradılır. Məhz buna görə də mən bütün səy və bacarığım- dan istifadə edərək, nəinki Azərbaycanın, hətta Şərq dünyasının fəxri alimi sayılan Tusinin elmi xidmətlərini, elmi nailiyyətlərini, elmi irsini araşdırmağa cəhd edəcəm.
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor Y. F. Qaraməmmədlinin məruzəsi, səh. 267 Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|