Ramiz Dəniz

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

34 

yer okean dairəsi ilə əhatə olunub. Onu heç bir quru dairəsi 

əhatə etmir və su geniş bir miqyasda dövran edir” (Strabon 

I, 3, §5). Belə bir fikri Strabonun özü də bölüşdürürdü (I, 1, 

§8). 

 

  

 

                    Herodota görə Yerin görünüşü 

 

Artıq  bizim  eramıza  qədər  Yer  planetinin  coğrafi 

quruluşunda  qlobal  dəyişikliklər  baş  verir,  lakin  həmin 

dəyişiklikləri  nəzəri  cəhətdən  həyata  keçirmək  mümkün 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

35 

olmur. Yerin kürəvi şəkilində olması vahid okean nəzəriy-

yəsi həmin dövrün alimləri tərəfindən qəbul olunur. 

Bizim  eranın  I  əsrin  ortasında  Pomponi  Mela  Dünya 

okeanı ideyasını müdafiə edərək bildirirdi ki, Qərb və Şərq 

okeanları şimalda Britan və Skif okeanları ilə, cənubda isə 

Efiop, Qırmızı və Hind dənizləri ilə birləşir.

1

  

Aydınlıq gətirmək üçün Pomponi Melanın vaxtl ilə tərtib 

etdiyi  xəritəyə  müraciət  edək.  O,  Hind  okeanının  bir 

hissəsini, Qırmızı dəniz ilə Hind çayın  mənsəbi arasındakı 

ərazini  Qırmızı  dəniz,  Hind  çayının  mənsəbindən,  Asiya 

qitəsinin  cənub-şərq  hissəsinə  qədər  olan  Hind  dənizi 

adlandırır.  Hind  okeanı  və  Efiop,  Qırmızı  dənizləri  Avro-

panı,  Asiyanı  və  Afrikanı  cənubda  hər  tərəfi  su  ilə  əhatə 

olunmuş, antihtonlar (“əkstərəfdə yaşayanlar”) ilə məskun-

laşan hipotetik torpaq ilə ayırır. Belə bir quruluş ilə çoxları 

razılaşmır  və  məhz  100  ildən  sonra  Ptolemeyin  “Coğrafi-

ya”sında  Asiyadan  şimalda  və  şərqdə,  “Efiopiya”dan  isə 

cənubda  okeanlar  göstərilmir.  Bununla  da  Ptolemeyin 

dünya xəritəsində Asiya qitəsinin ərazisi bütünlükdə şimala 

və  xeyli  şimal-şərqə,  Afrika  isə  xeyli  cənuba  uzanır. 

Asiyanın  cənub-şərqi  və  Afrikanın  isə  cənub-şərq  hissəsi 

                                                 

      1

 И. П. Магидович, В. И. Магидович. Очерки по истории географи-

ческих открытий. I том. Москва, «Просвещение», 1982. стр. 131 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

36 

cənubdakı  hipotetik  torpaq  ilə  birləşir.  Nəticədə  isə  Hind 

okeanı hər tərəfdən qapanaraq nəhəng gölə çevrilir.  

 

  

 

    Pomponi Melaya görə Dünyanın təsviri (C. Uinsor hazırlayıb) 

 

İntibah  dövrünün  başlanğıcına  qədər  Ptolemey  Avropa 

alimlərinin  bir  çoxu  üçün  həddindən  artıq  istedadlı  alim 

sayılırdı, onun xəritəsi isə hər bir xəritəşünas və coğrafiya-

şünas  dərnəklərində  nümayiş  etdirilirdi.  Belə  olan  halda 

Avropadan Hindistana getmək üçün Afrikanın cənubundan 

dövrə  etmək  mümkünsüz  sayılırdı.  Dəniz  yolu  ilə  Hindis-

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

37 

tana yalnız qərb yolu ilə Yer kürəsini dövrə vurmaqla, get-

mək olardı. Həmin yol isə dənizçilər üçün həddindən artıq 

uzun idi. 

Məhz  bu  səbəbdən  Avropadan  Hindistana  yol  açmaq 

üçün  ilk  növbədə  quru  yoldan  istifadə  edilməyə  başlandı. 

Səyyahlar,  sonra  isə  tacirlər  Asiyanın  şərqinə  gedən 

yollardan  ən  münasibini  özləri  üçün  mənisəməkdən  ötrü, 

hətta  primitiv,  üsullardan  istifadə  edərək  xəritələrin  tərtibi 

ilə məşğul olurlar. İş o yerə çatır ki, gəmiçiliyin inkişafı və 

gəmi  konstruksiyalarının  təkmilləşməsi  zamanı  da  Hindis-

tana  dəniz  yolunun  kəşf  edilməsi  üçün  heç  bir  cəhd  edil-

mirdi.  Hətta  Roma  imperiyası  Şərqə  işğalçılıq  siyasətini 

gücləndirdiyi  bir  zaman,  ixtiyarında  güclü  hərbi  dəniz 

donanması  olaraq  (Qney  Pompeyin  və  başqa  tanınmış 

Roma  sərkərdələrinin  dəniz  donanmasına  başçılıqları 

nəzərdə  tutulur)  Hindistana  dəniz  yolunun  kəşf  edilməsi 

yönümündə  heç  bir  iş  aparmamışdılar.  Bu  ondan  xəbər 

verir  ki,  Yer  kürəsinin  quruluşu  barəsindəki  təsəvvür  kifa-

yət  qədər  az  idi.  Hamı  üçün  Hindistana  münasib  yol  quru 

yolu sayılırdı. 

Astronomiya  elmi  dünyada  mövcud  olan  ən  qədim 

elmlərdən biridir. Yunan alimi Aristotel Kainatın quruluşu 

haqqında  öz  dövrünə  görə  yeni  bir  sistem  yaratmışdı. 

Həmin sistem nədən ibarətdir? Onun fikrincə, Yer Kainatın 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

38 

mərkəzində  hərəkətsiz  durmuş,  planetlər  isə  Yer  ətrafında 

dolanır.  Bunun  öz  qaydası  vardı.  Hər  planetin  özünə  görə 

sferası (kürəsi) vardır və o öz sferasına bərkidilmişdir. Hər 

planetin  sferası  müəyyən  sürətlə  Yerin  ətrafına  dolanır. 

Planet  öz  sferasına  bərkidildiyinə  görə  onun  vasiəsilə  yer 

ətrafında hərəkət edir. Bir planet arxasında duran başqa bir 

planetin  görünməsini  izah  etmək  üçün  Aristotel  belə  qeyd 

edirdi  ki,  planetlərin  sferaları  şəffaf  büllurdan  yaranmışdır 

və  ona  görə  də  biz  planetlərin  hamısını  müşahidə  edə 

bilirik.  Aristotel  zamanından  və  ondan  çox  sonralar  da 

göydə  7  planet  olduğu  güman  edilirdi.  Həmin  planetlər  – 

Merkuri,  Venera,  Mars,  Yupiter,  Ay,  Günəş  və  Saturndan 

ibarət  idi.  Məsələn:  Tusinin  və  Uluqbəyin  yaşadıqları 

dövrlərdə də (XIII-XV əsrlərdə) bu belə idi. Ancaq ilk dəfə 

olaraq  Polşa  alimi  Nikolay  Kopernik  (1473-1543)  Yeri 

planet  hesab  etmiş,  Ayı  və  Günəşi  planetlər  sırasından 

çıxarmışdı.  Aristotel  sistemində  planetlərin  sferasından 

sonra “sabit ulduzlar” sferası yerləşirdi. 

Qədim  yunan  astromları  içərisində,  demək  olar  ki,  iki 

şəxsiyyət  gördükləri  elmi  işlərə  görə  daha  çox  fərqlənir  –

Hipparx və Ptolemey. 

Eramızdan  əvvəl  II  əsrdə  yaşamış  Hipparx  dövrünün 

böyük  alimi  olmuşdur,  lakin  onun  haqqında  çox  az 

məlumat  vardır.  Nikeydə  və  ya  Rodos  adasında  anadan 

---