Ramiz Dəniz

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

44 

                       

Qədimdə insanlar elmi kamilliyə yetmək         

                         naminə öyrəndikləri halda, bu gün onu   

                         dünyanı fəth ettmək naminə öyrənirlər. 

                                                                       Konfutsi 

 

        Şərq dünyasının astronomları 

  

 

Astronomiya  elmini  təkmilləşdirməkdən  ötrü  hökmən 

rəsədxanalar  tikilməlidir.  Abbasilərin  nümayəndəsi  xəlifə 

Məmunun  əmri  ilə  Bağdadda  mükəmməl  bir  rəsədxana 

tikilmişdi. 

    Bu  haqda  professor  S.  Klatsko-Rındziun  belə  bir  qeyd 

vermişdi:  “Əlcəbr  və  Əlmüqabələ  hesablanması  üzrə 

qısa  kurs”... kitabı,  Bağdad  xəlifi  Abdulla  əl-Məmun  ibn-

Harun  ər-Rəşid  (786-833)  tərəfindən  830-cu  ildə  yaratdığı 

müdriklər  Evi  adlanan  (Baith  Al-Hakim),  dünyanın  ən  qə-

dim  universitetində  yazılmışdır...  Harun  Ər-Rəşid  Bağdad 

universitetində, hind və türk professorları, həm də Bizans-

dan qaçaq düşmüş yunan professorları üçün kafedra yarat-

dığından,  onların  ərəb  şagirdləri  tez  bir  zamanda  fəlsəfə, 

elm,  tibb  sahəsində  nəzərə  çarpacaq  dərəcədə  müvəffəqiy-

yətlər  əldə  edir  və  nəticədə  ən  vacib  kitabları  və  klassik 

yunan  müəlliflərinin  nailiyyətlərini  ərəb  dilinə  tərcümə 

etməklə, onları insanlıq üçün qorunub saxlamışdılar. 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

45 

O  dövrdə  Xorezmli  Mühəmməd,  Fərqanəli  Mühəmməd 

Kəsir  əl  Fərqani,  Əhməd  bən  Abdulla  Əlmərvəzi  məşhur 

astronomlar  sayılırdılar.  Onların  nailiyyətləri  fəaliyyət 

göstərdikləri məkandan xeyli kanarda yayılırdı. 

Əl-Xorezmi  astronomiya  və  riyaziyyat  elmlərinin  inki-

şaf etdirilməsində misilsiz rol oynamışdır. O, cəbr üzrə ilk 

kitab  yazmış  və  bununla  da  cəbr  elminin  əsasını  qoymuş-

dur.  Əl-Xorezminin  elmi  irsi  Avropa  alimləri  tərəfindən 

öyrənilir  və  o,  Avropada  “Alxorezemos”,  “Alqarizmus”, 

“Alkarezmus”,  “Alxvarizmus”,  “Alqoritm”,  “Alqoritmus” 

kimi məşhur olmuşdur. 

“Astronomiya  cədvəlləri”,  “Əlcəbr  və  əlmüqabələ 

hesablanması üzrə qısa kurs”, “Torpaqların təsviri kita-

bı”, “Hindlilərin üsulu ilə toplama və çıxma” əsərlərinin 

müəllifi  Əbu  Abdulla  Mühəmməd  ibn Musa  Əl-Xorezmi 

Əl-Məcusi  (780-850)  827-ci  ildə  Bağdad  yaxınlığında 

aparılan  dərəcə  ölçməsinin  hesablama  işlərinə  rəhbərlik 

etmişdi.  Həmin  elmi  iş  nəticəsində  Yer  kürəsinin  bir 

dərəcəlik meridian qövsünün uzunluğu üçün alınan qiymət 

müasir  ölçüdə  111815  metrə  bərabərdir.  Müasir  ölçülərə 

görə  indiki  qiymət  110938  metrdir  (fərq  877  metr).  Bu, 

dərəcə  ölçüsünün  Yer  kürəsinin  böyüklüyünün  təyin 

olunmasında əhəmiyyəti çox böyük idi. Ona qədər ilk dəfə, 

dərəcə  ölçməni  bizim  eramızdan  250  il  əvvəl  Misirdə 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

46 

yunan  alimi  Eratosfen  aparmışdı.  Evdoksun  isə  apardığı 

ölçü alimlər tərəfindən ciddi qəbul olunmurdu. Xorezmi 35 

yaşına  çatana  qədər,  artıq  Bağdad  elmlər  akademiyası 

funksiyasını  yerinə  yetirən  “Beytül  hükəmasının”  (alimlər 

evi) rəhbərliyi vəzifəsinə qədər yüksəlir. 

                 

      

 

                     

Mühəmməd əl-Xorezmi (783-850) 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

47 

Xorezminin  “Torpaqların  təsviri  kitabı”  adlı  əsər 

coğrafiya  elmi  tarixində  qiymətli  əsərlərdən  ən  mühümü 

sayılır.  Bu  kitabda  bir  çox  ölkələr,  dənizlər,  çaylar,  dağlar 

haqqında zəngin məlumat vardı. Xorezmi Volqaboyunda və 

Bizansda səyahətə çıxmışdı. 

Bəzi  Qərb  tarixçiləri  və  ya  alimləri  ədalət  naminə, 

primitiv  üsullardan  istifadə  etmədən,  Əl-Xorezmini  ərəb 

alimi kimi göstərməklə, yanlış məlumata əl atırlar. Profes-

sor S. Klatsko-Rındziun onun Türk dünyasının böyük alim-

lərdən biri olduğunu ədalətlə bəyan edir. O, yazır: “Müasir 

riyaziyyatda  “alqoritm”  anlayışından  istifadə  olunanda, 

onda ər-Rəşidin, Xivədən anadan olmuş baş kiabxanaçı və 

riyaziyyatçısı  Əbu-Abdullah  Mühəmməd  ibn-Musa  əl-

Xorezmi  əl  Məcusinin  (780-850)  ərəb  adının  latınca 

transliterasiyasından  götürüldüyünü  başa  düşmək  olar. 

Türkdilli şəhər və region sayılan Xivə 1873-cü ilə kimi, rus 

çarizminin Orta Asiyaya başladığı yürüşlərə qədər müstəqil 

qalmışdı.

1

 

Avropa  aliminin  ədalət  prizmasından  necə  çıxış  etməsi 

göz qabağındadır. 

Əhməd  ben  Abdulla  Əlmərvəzi  astronomiya  tarixində 

Həbəşül Hasib adı ilə məşhurdur. O, hind astronomiyasının 

                                                 

 1

 Журнал  Ассоциации  искусственного интеллекта. Новости  искусст-

венного интеллекта. С. Клатско-Рындзиун. Москва, 1993. стр. 136 

---