Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Kitab tacarib əl-ümam” (“Xalq- ların imtahan kitabı”)
- “Zic Elxani”
- “Əxlaqi- Nasiri”
84 canın siyasi fikir tarixində ilk dövlət nəzəriyyəsi olduğunu göstərmişdir. 1
Alimin irsi bütün Yaxın və Orta Şərqin ensiklopedik bilik xəzinəsi olmaqla bərabər Şərqin tərkib hissəsi kimi Azərbaycan xalqının düşüncə tərzinin formalaşması və inkişafında da özünəməxsus yer tutur. Onun elmi-bədii irsinə mədəniyyət tariximizin Renessans (İntibah) dövrünə məxsus mənəvi sərvətlərimizin tərkib hissəsi kimi bax- mağa və qanuni varislik hüququmuzu bildirməyə haqqımız var.
2
Alimə şöhrət gətirən “Əxlaqi-Nasiri” əsərin yaranması diqqəti cəlb etməyə bilməz. Bunu şərh etmək vacib məsələ- lərdən biri sayılır. Monqol qoşunlarının əsas hissələri 1224-cü ildə Xorasa- nı tərk edən zaman Kuhistan vilayətinin hökmdarı Nəsirəd- din Əbülfəth Əbi Şihabəddin Mənsur idi. O, kənardan Kuhistana sığınacaq tapmaq üçün gələn alimləri, islam tərəfdarlarını, o cümlədən, Xorasan müsəlmanlarını qəbul
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor İ. M. Zeynalovun məruzəsi, səh. 270-271 2 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor M. F. Bayramovun məruzəsi, səh. 264
85 edir, onlara sığınacaq verir, ismaililər təriqəti tərəfdarları- nın hücumlarından müdafiə edirdi. Qazi Səhac “Təbəqate Nasiri” əsərində Əbül Fəth haqqında yazırdı: “621-ci ildə monqol qoşunları Xorasan- dan çıxandan sonra Esəfzadan Qazvinə getdim, oradan da Məzyəx (Sərəxs) qalasına gdərək, o yerlərin hökmdarı olan Möhtəşəm Şihabla görüşdüm. O, savadlı, həkim və filosof idi, qəribləri öyrədirdi. Müsəlmanlara, alimlərə və qəriblərə daim töhfələr və hədiyyələr vrərərk əzizləyirdi. Ona görə də allahsız camaat hakimə şikayətlənirdilər ki, Möhtəşəm Şihab dövlətin malını müsəlmanlara paylayır, bunun üçün onu hökmdarlıqdan məhrum tmək lazımdır. Xacə Tusi onun sifarişi ilə “İşarət-e şeyx” kitabını şərh etmiş və onu 644-cü ildə yazıb qurtarmışdı”. Tusinin ensiklopedik biliyə malik olması, bütün ətrafda- kılara məlum idi. Gənc alimin Kuhistana gəlməsi 1224-cü ilə təsadüf edir. Nəsirəddin Əbülfəth Tusinin alimliyini, istedadını, uzaqgörənliyini çox yüksək qiymətləndirirdi, bir sıra dövlət məsələlərinin həlli zamanı onunla məsləhətlə- şirdi. Hökmdarın yanında tez-tez elmi müzakirələr keçiri- lir, fəlsəfi axtraışlar aparılır, İslamın ismaililər təriqətinin hücumlarına qarşı yolları axtarılırdı. Belə məclislərin birində hökmdar Tusiyə təklif etdi ki, o, X əsrin məşhur alimi Əbu Əli Əhməd ibn Məhəmməd ibn
86 Muşkuye ibn Miskaveyhin “Əttəharə” (başqa bir adla “Təhzibül əxlaq” (Əxlaq təmizliyi)) fəlsəfi əsərini ərəb dilindən fars dilinə tərcümə etməyi təklif edir. Azərbaycan alimi bu böyük alimin ümümdünya tarixinə həsr olunmuş 6 cildlik “Kitab tacarib əl-ümam” (“Xalq- ların imtahan kitabı”) əsəri ilə və həmçinin “Əttəharə” ilə yaxından tanış idi. Tusi əsərin orijinal tərcüməsindən boyun qaçırır və bildirir ki, o, özü əxlaqla bağlı bir çox boşluqları doldur- maqla həmin mövzuda, Miskaveyhindən daha dəyərli əsər yaza bilər. Alimin Şihabəddinlə yaxından dost olması ismaililəri bərk qıcıqlandırır və ona qarşı açıq şəkildə intriqalar qurmağa başlayırlar. Tusi 1235-ci ilə qədər öz vədini yerinə yetirərək, bütün Şərqdə çox böyük şöhrət tapacaq “Əxlaqi-Nasiri” əsərini hazırlayır və hökmdara təqdim edir. Əsərin nüsxələri qısa müddət ərzində Qafqaz, İran, Orta Asiya, Hindistan və başqa ölkələrdə yayılır və onun bir nüsxəsi ilə Menqu xanla, Hülakü xan da (alim dustaq həyatı sürərkən) tanış olur və nəticədə Tusiyə böyük hörmət və inam bəsləyirlər. O, “Əxlaqi-Nasiri” ilə Şərq xalqlarının elm-maarif və pedaqoji fikir tarixinə Şərq xalqlarının əxlaq nəzəriyyəçisi kimi daxil olmuşdur.
87 Ədalət naminə demək lazımdır ki, Tusiyə dünya şöhrəti qazandıran onun riyaziyyat və nücum elmlərinə aid yazdığı “Zic Elxani”kimi əsəri və Marağa rəsədxanasıdırsa, onu Şərq xalqlarına sevdirən “Əxlaqi-Nasiri” əsəri olmuşdur. Məzmununun ictimai, iqtisadi, siyasi, əxlaqi, fəlsəfi və tərbiyəvi səciyyəsi baxımından bu əsər xüsusi əhəmiyyətə malikdir. Onun 700 ildən artıq bir müddət ərzində Orta və Yaxın Şərq məktəblərində əxlaq dərsliyi kimi böyük şöhrət tapması da bununla izah olunur. Bu kitab çoxlu miqdarda üzü çıxarılaraq xalq içərisində yayılmışdır. “Əxlaqi- Nasiri” özündən əvvəl Yaxın və Orta Şərqdə hökm sürən əxlaqi-fəlsəfi və pedaqoji fikirlərin bir növ yekunudur. Alim həmin əsərində özünün mahir bir müəllim, gözəl bir tərbiyəçi olduğunu nümayiş etdirmişdir. İnsanda olan fitri qabiliyyət və istedadlar, mühitin və şəraitin insana təsirindən geniş bəhs edən müəllif, bu işdə təlim və tərbi- yənin son dərəcə böyük rolunu həyati misralarla nümayiş etdirmişdi. 1
sının səbəbi”, “İlk qeydlər və elmlərin bölgüsü”, 3 məqalə və 30 fəsildən ibarətdir.
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor H. M. Əhmədovun məruzəsi, səh. 3 Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|