Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Əxlaqi-Nasiri”
- “Şəklül-gita” (“Bütöv çoxtərəfli haqda risalə”), “Came ül-hesab” (“Lövhə və tozun köməyi ilə hesab toplusu”), “Dairənin
- “Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyət- ləri”
- Evklid “Başlanğıc ”ının təsviri
108 Elə həmin vaxt Tusi Marağa rəsədxanasının tikintisinə başlayır. Hülaku xan alimin müdrikliyinə və idrakına inanmasaydı, böyük xərc tələb edən rəsədxananın tikinti- sinə icazə verməzdi. Tusinin yaşadığı dövrdə monqollar Azərbaycanı bütün- lüklə işğal etmişdilər. Orada yerləşən bütün inzibati və mədəni obyektlər monqolların nəzarəti altında olmuşdu. Bu ondan xəbər verir ki, azərbaycanlı alimin özü və gördüyü işlər də monqolların nəzarəti altında idi. Kamil və müdrik məsləhətləri ilə başqalarından fərqlənən Tusi monqolların hakimləri sayılan əvvəlcə Hülaku xanın, sonra isə Abaqa xanın saraylarında baş vəzir vəzifəsində işləmişdir. Həmin vəzifələrdə işləməsinə baxmayaraq, görkəmli alim elmi nailiyyətlərinə görə adları çəkilən xanların sevimlisinə çevirilmişdir. Kamil düşüncəsi, ağıllı məsləhətləri və dünyagrüşü ilə bir çox vəzir-vəkillərdən qabarıq şəkildə seçilən Tusi Hüla- ku xanın gözündə ölkənin bacarıqlı və çevik siyasətçisi kimi görünürdü. Buna görə də alimin məsləhətləri monqol hökmdarı üçün bütün əyanların məsləhətindən üstün idi. Hülaku xan yaxşı bilirdi ki, Tusi təkcə əxlaqi nəsihətlər verməmiş, eləcə də ölkə idarəçiliyi, hakimiyyətin saxlanıl- masının əsaslarına dair əməli və lazımlı təkliflərini irəli sürmüşdü. İdarəçilikdə qlobal siyasəti, ərazi siyasəti,
109 ünsiyyət siyasəti məsələlərini analiz edərkən Aristotelin, Platonun, Fərabinin və ibn Sinanın fikirlərini bütün incəliklərlə təhlil etmişdi. H. B. və S. M. Bayramovlar qeyd edirlər ki, ... Platonun “Siyasət” kitabının təhlili Tusinin ictimai-humanitar düşüncə sahəsində ensiklopedik nəzəri dünyagörüşünə malik sima olduğunu sübut edir. Ölkə siyasəti, Müdafiə siyasəti, Kəramət siyasəti, Cəmaət siyasəti başlıqlarında (“Əxlaqi-Nasiri” əsərindəki fəsillərin başlıqları – R. D.) dair orijinal fikirlər irəli sürür. Ölkə idarəçiliyinin prinsiplərini təklif edən Tusi bu sahədəki siyasəti iki yerə bölür: birinci fəzilətli (demokratik – H. B.) siyasət, ikincisi zorakı (avtoritar – H. B.) siyasət. Həmin dövrdə bir çox alimlər elmin bir neçə sahələrini öyrənməyə böyük səy göstərirdilər. Ən əsas da riyaziyyata, astronomiyaya, fəlsəfəyə çoxlu fikir verilirdi. Öz dövrünün bir çox alimləri kimi Tusi də elmin bir çox sahələrini dərindən mənimsəmişdi. Alimin apardığı tədqiqat işləri unikal kəşflərə gətirib çıxardırdı və həmin kəşflər bir çox həmkarlarını mat-məəttəl qoyurdu. Onun qələmindən çıxan yüzdən artıq ciddi əsər elmin astronomiya, riyaziyyat, fizika, coğrafiya, tarix, fəlsəfə, tibb, etika, məntiq, musiqi- şünaslıq, geologiya və digər sahələrinə həsr olunmuşdu. Bunula belə Tusinin yaradıcılığında astronomiya və riyaziyyat üzrə tədqiqatlar xüsusi yer tutur. O, bu sahələrdə
110 aparılmış iyirmidən çox uğurlu araşdırmanın müəllifidir. Alimin apardığı elmi axtarışlar və tədqiqatlar həcminə görə çox böyük idi və ona qədər yaşayan bütün alimlərin gördüyü işləri mahiyyətinə görə xeyli arxada qoyurdu. Riyaziyyata həsr etdiyi əsərlər yalnız ərəbcə, astronomiya üzrə tədqiqatları isə həm fars, həm də ərəb dillərində yazılmışdır. Alimin əsərlərinin bir neçə dildə yazılması, qısa müddətdə Tusinin Yaxın Şərqdə məşhurlaşmasına gətirib çıxarmışdır. Böyük alimin ən məşhur əsərləri arasında “Şəklül-gita”
Dörd hissədən ibarət olan “Zic Elxani” (“İlxanilər astronomik cədvəlləri”) əsəri isə alimin adını dünya astronomiya tarixinə salmışdır. Adı sadalanan elmi əsərlə- rin əksəriyyətini Tusi rəsədxana tikilməyə başlayandan sonra işləyib başa çatdırmışdı. Bu ondan xəbər verir ki, alimin eyni zamanda bir çox işlərlə məşğul olaraq, vaxtını boş keçirməmişdi. Özünün dediyi kimi hər bir insan bu dünyada yaşayırsa, o, vaxtını əbəs yerə keçirməməlidir. Onun düşüncəsi ilə hər kəs ki, bu dünyada yaşayırsa, ömrünü həyatın inkişafına həsr etməlidir.
111 Tusinin üzə çıxardığı elmi nəticələri geniş vüsət almış, elmin bir çox sahələrini təkmilləşdirərək xeyli inkişaf etmişdir. Onun hər bir əsəri, bilavasitə yanında işləyən alimlərin gözü qarşısında yazılırdı və mütəmadi olaraq Hülaku xana bu haqda məlumat verilirdi. Azərbaycanlı alim həmin dövrdə o qədər məşhurlaşmışdı ki, Hülaku xan vəfat edəndən sonra (1265) Abaqa xan Elxanilər dövlətinin taxt-tacına yiyələnir və tərəddüd etmədən Tusini sarayının baş vəziri təyin edir. Güclü idrak sahibi olan alim müdaxilə edərək, həmişə ağıllı məsləhətləri ilə başqa əyanlardan fərqlənmişdi. Ən ağır vəziyyətlərdə hökmdar ona bel bağlayaraq, alimdən mənəvi dayaq kimi istifadə etmişdi. Çingiz Qacarın “Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyət- ləri” əsərində “Məhəmməd Nəsirəddin Tusi” fəsilində ardıcıl olaraq iki abzası qeyd etmək istəyirəm: “Çağdaş tədqiqatçıların bir çoxu Nəsirəddin Tusini hər şeydən öncə, riyaziyyatçı hesab edir. Onun əsərləri yalnız Şərqdə deyil, həmçinin Avropada həndəsənin və triqonometriyanın inkişafında mühüm rol oynamışdır. 1594-cü ildə Romada ərəb, sonra isə latın dilində tərcümədə çap olunan “Evklid
yayılmasında böyük iş görmüşdür. Alimin beş kitabdan ibarət yazdığı “Bütöv dördtərəfli haqqında risalə” də Avropada triqonometriyanın inkişafında əhəmiyyətli rol Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|