120
dir. O, yazır: “Belə olduqda dövlət məmuru padşah malını
mənimsəməz, üzgörənlik etməz”.
1
Bundan əlavə onu da qeyd etmək istəyirəm ki, artıq
Hülaku xan İran, Azərbaycan, Gürcüstan, İraq, Qızıl-İrmək
çayına qədər Kiçik Asiya, Türkmənistan və Əfqanıstan
daxil olmaqla, böyük bir regionu əhatə edən “İlxanilər”
dövlətini yaratmışdı. Regionda qüdrətli və varlı dövlət
sayılan Bağdad xəlifəsi birdəfəlik darmadağın edilmişdi.
Səlcuq türklərinin başı isə Bizans imperiyasının torpaqları-
nın mənimsəməsinə qarışmışdı.
Öz iqamətgahını Azərbaycanda quran Hülaku xan
işğalçılıq siyasətindən əl çəkərək, ömrünün qalan hissəsini
yaratdığı dövlətinin idarəçiliyinə həsr etmişdi.
Bağdad üzərinə hücum vaxtı, məhz türk döyüşçüləri
birinci olaraq şəhərə daxil olmuşdular. Onların ardınca
monqol döyüşçüləri Yaxın Şərqin ən böyük şəhərinin bütün
küçələrini nəzarət altına alıb ən möhtəşəm binalarda qarət
və talanlar yaratdılar. Neçə əsr böyüyən və inkişaf edən
Bağdad bir anlığa xarabazarlığa çevrilir. Həmin yürüşdə
Hülaku xanı müşayiət edən Tusi bir çox qırğınların,
alimlərin, qocaların, qadınların və uşaqların qətlinin qarşısı-
1
Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik
yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001.
Professor M. N. Seyidovun məruzəsi, səh. 210
121
nı almışdı. Alim minlərlə günahsız adamları məhvdən
qurtarmış və bu hadisə bir fakt olaraq tarixə düşübdür.
Lakin elə siyasətçilər olurdu ki, Bağdadın alınmasını və
Abbasi xilafətinin devrilməsini ən qatı qətl kimi qələmə
almışdı: “Hülaku İrandan, əvvəlcə istədiyi kimi Konstanti-
nopola deyil, axırıncı Bağdad xəlifəsi Abbasi Müstəsimin
üstünə getdi, son dövrdə ali mülki hökumət bu qoçaqların
əlinə keçmişdi, amma Bağdadda mübarizə davam edirdi,
tez-tez qanlı toqquşmalar olurdu və s.
1258-ci ilin fevralında onun, (Hülaku xanın – R. D.)
sərkərdəsi Baqu hücum nəticəsində Bağdadı alır. Kəsib-
doğrama 40 gün davam edir: Bağdad şəhərinin istehkam-
ları, qüllələri, darvazaları dağıdıldı, gözəl binalar və elmi
kolleksiyalar odlandı. ...500 il müddətində müsəlman
dünyası üzərində davam edən Abbasilər nəslinin ruhani
ağalığının sonu belə oldu”.
Əlbəttə, K. Marks Bağdadın alınmasını şişirdilmiş şəkil-
də göstərmək istəmişdi. Həqiqətdə isə belə olmamışdı.
Düzdür, monqolların işğalı zamanı şəhərdə böyük dağın-
tılar və qırğınlar baş vermişdi. Lakin qısa bir müddətdən
sonra Hülaku xan Tusi, Cüveyni kimi müdrik adamların
məsləhəti ilə şəhərdəki xaosu aradan qaldırmış və oradakı
vəziyyəti tam nəzarət altına almağa müvəffəq olmuşdur.
122
Əfqan alimi Sərv Quya Etimadi yazırdı: “O, (Nəsirəddin
Tusi – R. D.) Bağdad dağılandan və xilafət süqut edəndən
sonra bacardığı qədər adamların, elmə və ədəbi əsərlərin
nicatı uğrunda çalışmışdır... ...Əgər Xacənin misilsiz səyi
olmasaydı, Bağdadda baş vermiş bu dəhşətli tufan və qan
dolu fəlakətdən heç bir elmi-ədəbi nümunəni, misilsiz
əsərləri xilas etmək olmazdı. Olan-qalanı da bu tufan məhv
edəcəkdi”.
Bəzi tarixçilər Bağdadın işğal olmasını Tusinin qisasçı-
lıq prinsipindən yarandığını göstərmək istəyirlər. Guya
onun “Əlamut” qalasında keçirdiyi 20 illik dustaq həyatın-
da Bağdad Xəlifəsinin böyük günahı vardı. Belə rəvayət
edirlər ki, Tusi Kuhistanda qonaq olarkən Bağdad xəlifə-
sinə bir qəsidə ithaf edib ona göndərir. Bu isə xəlifənin baş
vəziri ibn Əlqəminin tərəfdarlarının əlinə düşür. Qəsidə ilə
tanış olan vəzir alimin təhlükəli rəqib hesab edərək, onun
həbs edilməsi əmrini göndərir.
Yuxarıda göstərilən rəvayət Bağdad xəlifəsi Müstəsimin
şəxsiyyətinə xələl gətirməməkdən ötrü islam tarixçiləri
tərəfindən düzəldilmişdir. Lakin bütün bunlara baxmaya-
raq nə Nəsirəddin Möhtəşəm, nə də ki, ibn Əlqəmi Tusinin
qəzəbinə düçar olmuşdular. Halbuki hamı çox yaxşı bilirdi
ki, azərbaycanlı alim öz kamil zəkası ilə Hülaku xanın
yanında böyük hüsn-rəğbət qazanmış bir şəxs idi.
123
Faktiki olaraq döyüşlər gedən zaman vəzir əl-Əlqəmi və
nəsrani patriarxı xəlifə Müstəsimə xəyanət etmiş və təslim
olmaq üçün onu razı salmışdılar. Bundan əlavə məhz xəya-
nət nəticəsində monqollar gizlin saxlanılan ləl-cəvahiratla,
daş-qaşla, qızıl ilə dolu olan xəzinənin yerini öyrənmiş və
on gündən sonra xəlifəni Abbasi nəslinə mənsub olan bütün
kişi xeylaqları ilə birlikdə edam edirlər.
Birdəfəlik sübut olunub ki, Tusi humanist və rəhmdil bir
şəxsiyyət olubdur. O, heç vaxt qisasçılıq prinsiplərinə
söykənməmişdir. Bunun üçün əyani sübut aşağıda göstəri-
lən tarixi hadisədir:
Monqollar Bağdadı işğal edəndə təqibdən gizlənənlər-
dən biri Tusinin yaxşı tanıdığı xəlifənin vəziri ibn Hacib
idi. Hələ cavan yaşlarında alim “Əhli beyt” haqqında
yazdığı əsəri xəlifəyə təqdim etmək üçün Bağdada gəlir.
Kitabı nəzərdən keçirən vəzir öz narazılığını bildirir və
xəlifənin yanında Dəclə çayına atır.
Tusinin dost-tanışları ibn Hacibi kitabın aqibəti kimi,
Dəclə çayına atmağı məsləhət görürlər. Lakin alim öz
humanistliyini nümayiş elətdirərək, vəzirə yaxşılıqdan
başqa bir şey etmir.
1
Tusinin xasiyyəti təbiətən, istər dustaq həyatı keçirən
zaman, istərsə də Hülaku xanın sarayında yüksək vəzifəyə
1
A. Məmmədov. Hökm və hikmət. Bakı, “Qafqaz-LTD”, 2002. səh.158
Dostları ilə paylaş: |