Ramiz Dəniz

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

124 

qalxan zaman, dəyişməz olub. Artıq tarixdən məlumdur ki, 

Bağdad  işğal  olunandan  sonra  o,  yüzlərlə  insanın  həyatını 

ölümün  pəncəsindən  qurtarıb,  onalrın  içərisində  zəmanəsi-

nin tanınmış adamları da az olmamışdır. Siyasi baxışlarına 

görə  repressiyanın  təqiblərinə  məruz  qalan  adamlar  çox 

hallarda  haqq-ədalət  tərəfdarı  sayılan  Tusidən  kömək 

istəyirlərmiş.  O,  isə  öz  növbəsində  bir  başa  Hülaku  xana 

müraciət edərmiş. 

 

 

 

 

 

                             İnsan həyatın dalğa və fırtınalarına sinə    

                                 gərə bilmək üçün dəniz sahilindəki  

                                     qayalar kimi möhkəm olmalıdır. 

                                                    Bencamin Franklin 

 

         

Marağada möhtəşəm rəsədxananın inşası 

 

Xüsusilə  qeyd  etmək  lazımdır  ki,  həmin  dövrdə  hər 

hansı bir dövlət başçısı Azərbaycanda rəsədxana tikdirmək 

fikrində  deyildi.  Lakin  Tusinin  şəxsi  təşəbbüsünə  əsasən, 

həmin dövrdə dünyada, zəmanəsinə uyğun olaraq ən böyük 

rəsədxanalardan  biri  tikilir.  Hələ  Bağdadda  olarkən  alim 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

125 

elm  ocağının  tikdirilməsi  razılığını  hökmdardan  icazə 

almışdır. Tusi Hülaku xanı əmin etmışdi ki, belə bir – elmi 

mərkəzin – yaradılması bir çox elmlərə xeyir verə bilər. 

Rəsədxananın  tikintisi  həddindən  çox  məsrəf  tələb 

edirdi.  Əvvəlcə  bu  işi  həyata  keçirmək  məqsədəuyğun 

sayılmırdı.  Həmin  tikintinin  xeyirli  olduğunu  Tusi  elmi 

əsaslarla hökmdara izah etmişdi.   

Çox  güman  ki,  alim  Hülaku  xana  bunu  çox  sadə  üsulla 

izah  etmişdi.  Göy  guruldaması,  şimşək  çaxması,  ildırım 

qopması, küləyin əsməsi, tufanın qopması, leysan yağışının 

yağması,  sellərin  daşması,  quraqlığın  yaranması,  göy 

cisimlərinin  hərəkəti  və  onların  Yer  ilə  toqquşmasının 

mümkünlüyü  hər  bir  hökmdar  üçün  maraqlı  idi.  Müharibə 

başlayanda  hər  hansı  bir  döyüş  zamanı  və  hərbi  yürüş 

zamanı  bütün  bu  amilləri  biləndə,  qələbənin  sürətlə  əldə 

olunmasına böyük zəmin yaranar. 

Hökmdarın  yanında  böyük  hörməti  olan  alim  başqaları 

kimi yalnız öz mənafeyi haqqında fikirləşmirdi. O, çalışırdı 

ki, yanında olan mütəxəssislər də yüksək məvacib alsınlar.  

Tusi elm və iqtisadiyyatla bağlı olan kitabların yazılma-

sında xüsusi fəallıq göstərirdi. Bağdaddan və “Əlamut”dan 

gətirilmiş saysız-hesabsız qiymətli daş-qaşlar Hülaku xanın 

Urmiya  gölündəki  Şahı  adasında  yerləşən  xəzinədə 

saxlanılırdı.  Həmin  qiymətli  daş-qaşların  hesaba  alınması-

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

126 

nın  böyük  əhəmiyyəti  vardı.  Hökmdar  öz  işini  yüngülləş-

dirməkdən  ötrü  daş-qaşların  xassələrini  müəyyənləşdirən 

bir  əsərin  yazılmasını  Tusiyə  həvalə  etmiş  və  o,  qısa 

müddətə  “Cavahirnamə”nin  ilkin  və  qısa  variantını  yaz-

mışdır. Əsərin bütöv variantı “Tranqusnameyi-İlxani” adı 

ilə  məşhurdur.  Azərbaycan  incəsənəti  tarixində  xüsusi 

əhəmiyyəti  olan  “Cavahirnamə”də  iqtisadi  və  müalicə 

əhəmiyyətli  23  mineral,  2  sümük  və  3  ot  növü  də  təsvir 

edilmişdir.  

Bağdad  işğal  ediləndə  Hülaku  xanın  əlinə  böyük  qəni-

mət  keçmişdi.  Fürsətdən  istifadə  edən  Tusi  rəsədxananın 

tikilməsində  iştirak  edən  və  həmin  elm  ocağının  fəaliyyə-

tində  müsbət  rol  oynayan  alimlərə  həmişəlik  maaş  kəsil-

məsinə də nail olur. Bu məvacib böyük alimin təşəbbüsü ilə 

vergilərdən  yığılan  vəsait  hesabına  ödənilirdi.  Ümumiy-

yətlə,  Tusi  nəinki  özü  və  ya  rəsədxanada  çalışan  işçilər 

üçün,  hətta  Azərbaycanda  yaşayan  bütün  sənətkarların 

maddi rifahınin yaxşılaşmasına böyük səy göstərmişdi. 

Söz yox ki, Tusi Bağdadın tutulmasında hökmdara ağıllı 

məsləhətlər  verdiyi  üçün  rəsədxananın  tikilməsinə  dair 

razılıq  ala  bilmişdi.  Çünki  o,  yaxşı  bilirdi  ki,  Bağdadın 

süqutu  ilə  Abbasilər  sülaləsinin  böyük  bir  sərvəti  Hülaku 

xanın əlinə keçmişdi. 

---

                                                     

 

  

                                                                            

                                                    

127 

Alim  hökmdarı  inandırmışdı  ki,  rəsədxananın  tikilməsi 

üçün ən əlverişli yer Azərbaycanın qədim şəhərlərindən biri 

Marağa  şəhəridir.  Şəhər  hündürdə  yerləşdiyindən  buradan 

səma cisimlərini müşahidə etmək çox əlverişli idi. 

Hülaku  xanın  Tusiyə  necə  hörmət  bəslədiyini  A.  A. 

Bakıxanov  belə  qeyd  edir:  “Hülaku  xan  bin  Tuluy  bin 

Çingiz xan, öz qardaşı Menqu Qaan zamanında İrana gəldi. 

Hicri 656-cı (1258) ildə xəlifə Müstəssim Billahı öldürərək 

Abbasilər dövlətini dağıtdı. Sonra özü ilə bərabər gətirdiyi 

200  min  türk  ailəsini  müxtəlif  yerlərdə  yerləşdirdi.  İran 

səltənətini öz əlinə alıb möhkəmləndirdi... Hülaku xan çox 

əzəmətli  olub  bir  çox  məziyyətlərə  malik  idi.  Elm  və 

hikmət  sahiblərinin  ehtiramını  saxlar,  ümumun  mənfəətinə 

aid  müəssisə  və  binalar  tikdirməyə  son  dərəcə  səy  edərdi. 

Paytaxtı  Təbriz  şəhərində  ali  bir  imarət  tikdirdi.  Hülaku 

xana  çox  yaxın  olan  Xacə  Nəsirəddin  Mühəmməd  Tusi, 

onun əmei ilə Marağada bir rəsədxna inşa etdirdi”. 

Tusi  hələ  Bağdadda  olarkən  bütün  qiymətli  kitabların 

Marağaya  göndərilməsini  tapşırmışdı.  O,  görkəmli  və 

tanınmış  alimlərin  axtarılıb  tapılması  ilə  ciddi  məşğul 

olmuşdu. 

Marağa  rəsədxanasının  tikintisinə  1259-cu  ildə  şəhərin 

qərbindəki  təpənin  döşündə  başlanır.  Rəsədxana  binaları-

nın  layihələşdirilməsində  və  astronomik  cihazların 

---