Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Bağdadın tarixi”, “İşığın əks olunması və sınması haqqında risalə”, “Evklid opti-kası”, “Göy qurşağının öyrənilməsinə dair
- “Zic İlxani”
112 oynamış əsər kimi məşhurdur. Dünya elm tarixində ilk dəfə bu əsərdə triqonometriyaya müstəqil elm sahəsi kimi yanaşılır. Bu risalə ingilis, rus və fransız dillərinə tərcümə olunmuşdur. Nəsirəddinin cəbr sahəsində araşdırmaları içərisində bütün dərəcələrdən kökalma metodu və Binom düsturu daha çox tanınır. Bundan başqa alimin tarixə, minerologi- yaya, fizikaya, tibbə, iqtisada, coğrafiyaya, musiqiyə və təbii ki, astronomiyaya dair çoxsaylı əsərləri də diqqəti nəzərə çarpdırır. Bunların arsında “Bağdadın tarixi”,
Nəsirəddinin bir çox əsərləri bu günə qədər öz araş- dırıcısını gözləməkdədir. Bunlara Bakı, Paris, Florentsiya, Qahirə, İstanbul, Moskva, Sankt-Peterburq, Kazan şəhərlə- rinin muzey və kitabxanalarında rast gələk mümkündür. 1
Hələ məlum deyil ki, alimin neçə əsəri aşkar edilməmiş şəkildə dünyanın neçə dövlət və şəxsi kitabxanalarında və yaxud da dövlət əlyazmalar fondunda saxlanılır. Çox
1 Ç. Qacar. Qədim və orta əslər Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. Bakı, “Nicat”, 1997. səh. 124
113 güman ki, Marağa rəsədxanasında yaradılan elmi əsərlərin bəziləri başqa bir müəlliflərin adı altında Təbriz, Tehran, Pekin və Nankin şəhərlərinin müxtəlif inzibati obyektlərin- də saxlanılır. Vaxt gələcək onun bütün işləri üzə çıxacaq və bəşəriyyət tarixi onun zəhmətinə lazımınca layiqli qiymətini verəcəkdir. Göründüyü kimi, Tusinin dünya ictimaiyyəti üçün vacib sayılan elmi əsərləri yaranandan sonra Azərbaycanın (Şimali Azərbaycan nəzərdə tutulur – R. D.) muzey və kitabxanalarında qalmayıb, əksər ölkələrdə özünəməxsus müsbət yer tutmuş və indiyənə qədər bir çox alimlərin fərəhinə səbəb olmuşdur. Sadəcə olaraq, həmin əsərlər geniş oxucu kütləsinə lazımi səviyyədə təqdim olunmayıb- dır. Elə alimələr olub ki, onun əsərini oxuyub təhlil edib, lakin həmin əsərin müəllifinin gizli saxlamağı üstün tutubdur. Onlardan biri məşhur italyan coğrafiyaşünası Paolo Toskanelli idi. O, alimin tərtib etdiyi “Zic İlxani” əsərini əldə etmiş, həmin materialdan lazımi qədər istifadə edəndən sonra mənbəni hər zaman öz həmkarlarından gizlətməyə çalışmışdır. Bu haqda ətraflı məlumatı mən bir qədər sonra verəcəyəm. İndi isə Tusi haqqında məlumatları qısa şəkildə yekunlaşdırmaq yerinə düşərdi. Tusi hələ cavan yaşlarından Azərbaycanda astronomiya elminə xidmət edərək rəsədxananın tikilişi barəsində
114 fikirləşirmiş. Sadəcə olaraq, həmin ideyanı həyata keçir- mək üçün qüvvətli, nüfuzlu və varli bir himayədar tapmaq lazım idi. Yarım əsr yaşadıqdan sonra alim belə bir himayədar tapmağa müvəffəq olmuşdur. Bu adam qüdrətli Hülaku xan idi. Bağdad alınan kimi, Tusinin Hülaku xandan icazə istəyib işə başlaması da bunu sübut edir. Bir ildən də az müddətdə o, tikiləcəyi yeri müəyyənləşdirir, eyni zamanda, astronomik cihazlar hazırlayır, müxtəlif şəhərlərdən burada yaradılacaq kitabxana üçün qiymətli kitablar gətizdirir və rəsədxanada araşdırmalar aparmaq üşün dünyanın bir çox ölkələrindən alimlər dəvət edir. O, özü “Zic İlxani” əsərində bu barədə belə yazır: “Hülaku xan ətraf vilayətlərdən astronomik müşahidələr apara bilən alimləri çağırmağı tələb etdi: Dəməşqdən Müəyyidəddin Ordini, Mosuldan Fəxrəddin Marağayini, Tiflisdən Fəxrəd- din İxlatini, Qəzvindən Nəcməddin Dəbiranini”. Digər qaynaqlardan isə dövrün ən tanınmış alimləri Qütbəddin Şirazi, Şəmsəddin Şirvani, Cəmaləddin əz-Zeydi Buxari, Fao Mun-Çi və digərlərinin də Marağa rəsədxanasında çalışdıqları məlum olur. Adı çəkilən alimlər Marağa rəsədxanasında işləməklə yanaşı Tusinin yanında bir növ elmi praktika keçərək öz biliklərini artırırdılar. Elmi-tədris ocağını xatırladan həmin rəsədxa-nadan çıxan hər bir mütəxəssis öz vətənlərinə qayıdandan sonra
115 diyarlarında ən bacarıqlı və təcrübəli alim kimi müstəqil şəraitdə fəaliyyət göstərmişdilər. Burada bir məsələyə toxunmaq vacib olardı. Azərbay- canın görkəmli siyasi xadimi və tarixçisi Rəşidəddinin öz salnamələrində yazdığına görə həmin dövrdə Cəmaləddin Buxariyə də Pekində rəsədxana qurmaq tapşırılmışdı. Lakin o, bu tapşırığın öhdəsindən gələ bilməmişdi. Nəhayət, Cəmaləddin Çin alimi Fao Mun-Çi ilə birlikdə Marağaya gəlib, Tusi ilə məsləhətləşmələr apardıqdan və rəsədxana tikilişi üçün zəruri olan alətlərin çertyojlarını əldə etdikdən sonra Pekində də işlər başa çatdırılır. Ç. Qacar bu haqda yazır: “Azərbaycanın ən görkəmli dühalarından biri Nəsirəddin Tusi Hülaku xana məsləhətçi təyin edilir. Hələ bundan da qabaq böyük alim kimi Nəsirəddinin şöhrəti Pekinə gəlib çatmış və onu möhtəşəm bir mərkəz kimi, düşünülmüş rəsədxananın tikintisinə kömək etmək üçün paytaxta dəvət etmişdilər. Tusi isə Pekinə getməkdən imtina etmiş və Hülaku xanı rəsadxana- nın ilk növbədə imperiyanın deyil, İlxanilərin paytaxtında Marağada tikilməsinin vacibliyinə inandırmışdı”. 1
1 Ç. Qacar. Qədim və orta əslər Azərbaycanın görkəmli şəxsiyyətləri. Bakı, “Nicat”, 1997. səh. 129 Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|