96
“Dünya Xoşbəxtliyi Cəmiyyəti” xoşbəxtliyə
nail olmaq üşün iki yol müəyyən etmişdir.
Bunlar xalqa xidmət etmək və insanlara
məhəbəttlə yanaşmaqdır.
Demosfen
Nəsirəddin Tusinin siyasəti
Monqollar Əfqanıstana, İrana, Yaxın Şərqə və Qafqazın
şimalına basqın edəndə onların dini etiqadı olmamışdır.
Onlar da pərəstiş edir və ruhlara inanırdılar. Tatarlarla
yanaşı nəsranilər, yakobitlər – Şərqdəki qədin xristian
kilsəsinin qalıqları, katoliklər, pravoslavlar yaşayırdılar.
Monqollar heç bir dinə mənsub olmadıqları üçün Avropa
monarxları, xüsusən də Roma papası istəyirdi ki, onlar
xristian dinini qəbul etsinlər. Roma papası dinlə əlaqədar
olaraq minqol hökmdarlarının iqamətgahına öz elçilərini
göndərdilər. Lakin bu işdə müsəlmanlar qalib gəlirlər.
Berke xan (1201-1266) hakimiyyətdə olanda (1257-1266)
İslam dinini qəbul etmiş və köçəri monqollar müsəlman
kimi fəaliyyət göstərməyə başlamışdılar. Rus torpaqlarının
böyük bir hissəsi Berke xanın nəzarəti altında idi və o, ilk
dəfə olaraq Rus xalqlarını siyahıya almışdı.
97
Azərbaycan Hülaku xan tərəfindən işğal edildiyinə
baxmayaraq, Berke xan da həmin ölkəni işğal etmək fikrin-
də idi. Bu haqda V. Şklovski Marko Polonun “Səyahətna-
mə” əsərindən bir mənbə kimi istifadə edərək yazır: “Hü-
laku xandan sonra Berke xan da Azərbaycanı işğal etmək
istəyir.
Kür çayının aşağısında çox gözəl otlaqlar vardı. Mal-
qara qışı həmin otlaqlarda keçirir, yayda isə dağlara aparı-
lırdı. Azərbaycanda çoxsaylı sənətkarlar vardı, orada isteh-
sal olunan parçalar, xalçalar və qılınclar dünyaya yayılırdı.
Lakin Azərbaycan Hülaku xan tərəfindən fəth edilmişdi
və o, bu vilayəti çox qiymətləndirirdi. O, Təbrizi özünün
paytaxtı elan edir.
Qızıl Orda və monqol hökmdarları öz aralarında, 100 ilə
yaxın Azərbaycan uğrunda müharibələr aparmışdılar.
1
Həqiqətən də Hülaku xan və Berke xanın qoşunları
Dərbənd qalası yaxınlığında bir-biriləri ilə toqquşur. 1259-
cu ildə baş verən həmin döyüşdə Berke xan məğlub olur və
onun qoşunları Terek çayının arxasına çəkilir. Hər şey
sakitləşəndən sonra o, döyüş meydanında minlərlə meyidi
görərək, öz-özünə məyus halda deyir: “Əgər, biz bir yerdə
olsaydıq, onda bütün dünyanı fəth edərdik”.
1
В. Шкловский. Земли разведчик. М., «Молодая гвардия», 1966
98
Maraqlı odur ki, həmin döyüşdə Tusi Hülaku xanı
müşayiət etmişdi, ya yox? Axı, tarixdən bəllidir ki, dünya
şöhrətli alim monqol hökmdarını demək olar ki, bütün
müharibələrdə müşayət etmişdi. Sirr deyil ki, ağır əməliy-
yatlar zamanı Hülaku xan daim ondan lazımlı məsləhətlər
almışdı.
Bir çox İslam tarixçiləri Tusini monqol işğalçıları ilə
birlikdə Bağdad Xilafətinin məhvində fəal iştirak etməyini
pisləyirlər. Həmin dövrdə Yaxın Şərq üçün, o cümlədən
Azərbaycan üçün həm Bağdad Xilafəti, həm də monqol
işğalçıları eyni dərəcədə faciə idi. Lakin onlar bir-birilərilə
toqquşmaqla öz güclərini zəiflətmiş olurdular.
Qeyd etməliəm ki, Bağdadın işğalı zamanı Hülaku xanı
müşayiət edən Tusi, şəhərdəki alimlərin, qadınların və
uşaqların xilas olunmasında əvəzsiz rol oynamışdı. O, Bağ-
dadın işğalından sonra Hülakunun siyasətini dəyişməyə və
yeni kütləvi qırğınların qarşısını almağa nail olmuşdu.
Tarixdən bəllidir ki, Bağdada yaxınlaşan Hülaku xan
eyni zamanda Səlcuq türklərinin məskunlaşdığı ərazinin
sərhədində ayaq saxlayır. O, iki seçim qarşısında qalır: ərəb
Xilafətinin sonuncu sığınacaq yeri sayılan Bağdad şəhərinə
və yaxud da Konstantinopolun divarlarına qədər uzanan
səlcuqilərin ərazisinə hücum etsin. Hülaku xan elə bir
addım atmalı idi ki, yaratdığı “Elxanilər” dövləti bunun
99
nəticəsində azacıq da olsun zəifləməsin. Əlbəttə, belə bir
dövlət əhəmiyyətli addımı atmaq üçün uzaqgörən hökmdar
sözsüz halda öz vəzir-vəkillərindən məsləhət almalı idi. Bu
işdə Tusinin məsləhəti onun üçün çox vacib sayılırdı. Lakin
belə bir məsələlərdə Azərbaycan alimi güclü opponentlərlə
üzləşirdi.
Tusinin elmi dühası hamı tərəfindən şəksiz qəbul olunsa
da, dini baxışları, istər öz sağlığında, istərsə də sonralar
mübahisələrsiz ötüşmədi. Onu müsəlmanlara qarşı çıxmaq-
da, monqollara kömək etməkdə, Bağdada hücumu, xəlifə-
nin qətlini Hülaku xana məsləhət görməkdə, hətta kafir
olmaqda günahlandırırdılar. Tusinin cavabı qısa idi: “Mən
müsəlmanam, ona görə də mənim haqqımda deyilənlər
başqa bir şey deyildir”.
“Ustadi-bəşər” adlandırılan Tusini kafir adlandırmaq ən
azı böyük əxlaqsızlıq və böhtan sayılırdı. Ona görə ki, o,
İslam dininin sədaqətli bəndəsi və “Qurani-Kərim”in
dərin bilicilərindən biri idi. Alimin müdrük kəlamlarında,
dinlə əlaqədar olan ifadələri eşitmək olur. Tusi deyirdi:
“Hökm hamıdan qüdrətli və tək olan Allahın hökmüdür”.
“Din qaydadır, dövlət onun sütunları”.
“Müsəlmanlar əldirlər. Əl-ələ verib birləşsələr bir bədən
olarlar”.
Dostları ilə paylaş: |