Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- Corc Vaşinqton
- “Zic İlxani”
157 alınanda və Nəsirəddin azad olduqdan sonra rəsədxana tikmək üçün onu Çinə göndərsin. Lakin alim Azərbaycan- da rəsədxana tikmək istədiyi üçün o, Çinə getmir. Bununla belə Pekində rəsədxananın tikintisinə başlamaqdan ötrü Fao Mun-Çi adlı bir astronom Nəsirəddinin yanına göndərilir. Marağa rəsədxanasında xeyli təcrübə topladıqdan sonra 1265-ci ildə Fao Mun-Çi Cəmaləddin adlı bir astronom ilə Çinə yola düşür və iki ildən sonra Pekin şəhərinə çatırlar. Elmə və mədəniyyətə diqqətlə nəzər yetirən Xubilay xan nəhəng “Yuan” imperiyasının hökmdarı idi və ümid edirdi ki, azərbaycanlıların köməyi ilə çin ustaları Marağa rəsəd- xanansına oxşar tikinti kompleksini Pekin şəhərində inşa edə biləcəklər. Pekin rəsədxanası istismara veriləndən sonra, Göy cisimlərinin müşahidəsi bilavasitə Marağa rəsədxanasından gətirilən astronomik cihazlarla (Fırlanan kvadrant və Armilyar cihaz) aparılırdı. Ümumiyyətlə, Tusinin başçılığı altında ixtira edilmiş astronomik cihazlar, öz dövrünə görə ən azı 200 illik bir dövr ərzində, rəsədxanalarda işlədilən astronomik cihazların ən dəqiqi sayılırdı. Həmin cihazlar dövrümüzə qədər Çində (Pekin rəsədxanasında) salamat qalmışdır. İş ondadır ki, Marağa rəsədxanası fəaliyyət göstərənə qədər, astronomik müşahidələr aparmaq üçün artıq dünya- da bir neçə rəsədxana və elm ocağı məlum idi. Şirvanda
158
din Şirvaninin düzəltdiyi “Fəridəddin-cədvəlləri” məşhur idi. Orta Asiyadakı “Məmuun akademiyası”, Misirdəki İsgəndəriyyə, İraqdakı Bağdad, İrandakı Rey və İsfahan rəsədxanaları astronomiya elminə lazımi səviyyədə xidmət etmişdilər. Sonrakı tarixi proseslər nəticəsində həmin elm ocaqları öz fəaliyyətlərini dayandırmalı olmuşdular. Mən bir məsələyə toxunmaq istəyirəm. Deməli, Marağa rəsədxanasında elmi təcrübələr və müşahidələr aparmaq- dan ötrü 10 dənə cihaz və alətlərdən istifadə olunmuşdur. Maraqlı cəhət odur ki, həmin cihaz və alətlərin beşi XIII əsrin ortasına qədər məlum idi, lakin o biri beş dənə isə Tusinin başçılığı altında elə Marağa rəsədxanasının özündə ixtira olunmuşdu. Sonrakı dövrdə Çindəki Pekin, Səmər- qənddəki Uluqbəy, Danimarkadakı Tixo Brage və Hindis- tandakı Caypur rəsədxanaları istismara verilərkən, bilavasitə Marağa rəsədxanasında ixtira edilmiş cihaz və alətərindən istifadə edilmiş və onların təkmilləşdirilməsi üzrə böyük işlər aparılmışdır. Həmin rəsədxanalar barəsin- də müəyyən anlayış olsun deyə, bir neçə məlumatı açıqla- maq məcburiyyətindəyəm.
159
“Zic Elxani” əsərindən başqa astronomik kataloqlarda istifadə olunması Tusinin tikdirdiyi rəsədxana quruluşuna, həcminə və orada görülən elmi araşdırmalara görə Şərqin bütün məşhur rəsədxanalarını geridə qoymuşdur. Orada bir növ bütün dünya üçün astronomiya, coğrafiya və riyaziyyat elmləri üzrə kadrlar yetişdirilməsinin institutu, akademiyası sayılırdı. Bir neçə məsələnin həll edilməsi üçün, bir çox əsas astronomiya kəmiyyətlərinin təyin olunması üçün vahid proqramlı, intensiv müşahidə aparan, nisbətən daha yüksək dəqiqliyə malik olan astronomik tədqiqat obyetktinin tikilməsi vacib idi. Bu, əsas sabitlərdən biri illik presessiyanın miqdarı idi. Məlum olduğu üçün Ayın və Yerin cazibəsinin Yerin ekvatorial hissəsinə olan təsiri nəticəsində Yer kürəsinin fırlanma oxu çox kiçik miqdarda olsa da, öz istiqamətini dəyişir. Ayın və Günəşin cazibəsindən başqa planetlərin cazibəsi nəticəsində ulduzların koordinatlarında müəyyən
160 dəyişikliklər əmələ gəlir. Bundan başqa Ay və Günəş tutul- malarını əvvəlcədən xəbər verməkdən ötrü Ay və Günəşin hərəkət cədvəllərini tərtib etmək üçün onların hərəkətləri- nin və tutulmalarının ünsürlərini bilmək lazım idi. Onun rəhbərliyi ilə elmin müxtəlif sahələrinə aid bir sıra qiymətli əsərlər yaradılmışdır. “Zic İlxani” əsərində planetlərin geosentrik orbitinin əsas elementləri verilmiş, onların sutkalıq orta hərəkəti öz dövrünə və hətta bir neçə əsr astronomik müşahidələrinə nisbətən dəqiq təyin edilmişdi. “Zic İlxani” bir neçə əsrdə astronomiya elminə dair yaradılan unikal əsər sayılırdı. Təəssüflər olsun ki, həmin əsər vaxtında tərcümə olunaraq dünya ictimaiyyətinə çatdırılmamışdı. Lakin kitab ilə maraqlanan bəzi alimlər tərcüməçilərin vasitəsilə həmin elmi iş ilə tanış olurdular. Tusi “Zic İlxani” əsərinin müqəddiməsində yazır: “Bizə qədər, Hipparxın müşahidələri ən məhsuldar iş sayılır, həmin tarixdən bizim apardığımız müşahidələrə qədər 1400 və bir neçə il keçibdir. Hipparxdan 285 il sonra Ptolemeyin müşahidələri gəlir. Daha sonra həmin müşahidələr Xəlifə Məmunun dövründə Bağdadda baş verir və həmin vaxtdan bizim günlərə qədər 430 ildən bir az çox vaxt keçmişdir. Bütün bunlardan ən çox bizim müşahidələrə oxşar işlər Hakaminin və İbn Əl Əalamənin 250 il bundan əvvəl apardıqları müşahidələrdi”.
Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|