Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Zic Elxani”
- “Hesabın açarı”, “Çevrənin mühiti haqqında”, “Vətər və sinus
- “Zic Uluqbəy”, yaxud “Zic Gürgani”
- “Zic Uluqbəy”
- Mühəmməd Tarağay Uluqbəy (1394-1449)
- “Zic Uluqbəy”
161 Elmə, mədəniyyətə və incəsənətə böyük üstünlük verən Teymur-Ləngin nəvəsi Mühəmməd Tarağay Uluqbəy (22- III/1394 – 27X/1449) Səmərqəndin hökmdarı olandan Səmərqənddə möhtəşəm bir astronomik rəsədxana tikdirir. Orada astronomiya və riyaziyyat elmlərini inkişaf etdirmək üçün Uluqbəy səltənətində yaşayan, zəmanəsinin ən məşhur alimlərini – Qiyasəddin Kaşini, Qazızadə Rumini və Əli Quşçunu başçılıq etdiyi rəsədxanaya dəvət edir. Qiyasəddin Kaşi “Zic Elxani”nin mükəmməl forması əsasında “Zic Xaqan” adlı bir astronomik kataloqunu işləyib hazırlayır.
Əli Quşçu (1402 –1474)
162 Marağa rəsədxanasının astronomik cihazlarını dərindən öyrənmiş Qiyasəddin astronomik cihazlar haqqında bir risalə (traktat) və riyaziyyatın inkişafında mühüm rol oynayan “Hesabın açarı”, “Çevrənin mühiti haqqında”,
Qazızadə Rumi Uluqbəyin müəllimi olmuş, Qiyasəddin vəfat edəndən sonra elmi kollektivin rəhbəri vəzifəsinə keçmişdi. Əli Quşçu isə Qazızadə Ruminin vəfatından sonra demək olar ki, bütün elmi işləri başa çatdırmış və Uluqbəy rəsədxanasının əsas elmi işlərini özündə əks elətdirən “Zic Uluqbəy”, yaxud “Zic Gürgani” kataloqla- rını tərtib etmişdi. Az bir vaxtda fəaliyyət göstərmiş Uluqbəy rəsədxanası elm dünyasında iki şeylə məşhurlaşmışdı: biri radiusu 40,04 metr olan Divar sektantı, o biri isə “Zic Uluqbəy” adlı astronomik kataloqdur. Divar sektantı Marağa rəsəd- xanasında olduğu kimi dairənin dörddə bir hissəsindən ibarətdir. Bunun üzərində 0 0 -dən 90
0 -yə kimi bölgülü şkala vardır. Bu cihazın yarısı yerin altında, qalan hissəsi isə yerin səthindədir. Divar sektantının yuxarı yarısı üçün xüsusi bina tikilmışdir. Bu, 21 metr yüksəliyində üçmərtəbəli bina idi və cihazın özü meridian müstəvisində yerləşdirilmişdir.
163 Həmin binanın yuxarı hissəsində Günəşi və planetləri müşahidə etmək üçün bir qübbə var idi.
Mühəmməd Tarağay Uluqbəy (1394-1449)
Uluqbəy rəsədxanasını məşhurlaşdıran “Zic Uluqbəy” əsərinə gəlincə, XX əsr özbək astronomlarından biri Cəlalov bu kataloq ilə “Zic Elxani”ni müqayisə etmiş və belə qərara gəlmişdir ki, bunlarda oxşar yerlər çoxdur. “Zic
Bunun fərqi isə bundan ibarətdir: Uluqbəy rəsədxanasın- dakı müşahidələr zamanı 1018 ulduzun koordinatları veril-
164 mişdir. Amerika astronomu E. B. Knobelin həmin ulduzla- rın koordinatlarının tədqiqatı nətisində məlum olmuşdur ki, bu ulduzlardan 900-un uzunluq koordinatı və 878 ulduzun isə enlik koordinatları tamamilə yenidən Uluqbəy rəsəd- xanasında tərtib edilmişdi. Əlbəttə, astronomiya elmində bu yüksək nəticə sayılırdı. Bundan sonra bu məsələyə dair E. B. Knobel yazır: “Özünün xüsusi müşahidələrinin əsasında tərtib olunmuş ulduz kataloqu çox nadir bir əhəmiyyətə malikdir”. Uluqbəy rəsədxanasının tədqiqi ilə məşğul olmuş məş- hur fransız riyaziyyatçısı və astronomu Pyer Laplas əsl reallıqdan uzaq olaraq bu haqda belə yazmışdı: “Öz məmləkətinin paytaxtında, Səmərqənddə o, (yəni, Uluqbəy – R. D.), ulduz kataloqu və astronomik cədvəllər tərtib etmişdi ki, bunlar Tixo Brageyə qədər onların hamısından yaxşı idi”.
astronomiyanın inkişafında, xüsusən astronomik müşahidə- lərin aparılmasında, fəza cisimlərinin qeyri-adi hərəkətin- dən, ulduzların xüsusi hərəkətini, onların quruluşunu öyrənmək işində ətraflı və lazımlı bir əsər sayılırdı. Lakin bildirməliyəm ki, Marağa rəsədxanası XIII əsrin ikinci yarısından, Uluqbəy rəsədxanası işə XV əsrin birinci yarısından fəaliyət göstərməyə başlamışdır. Həmin rəsəd- Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|