Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Zic Məhəmməd Şahi”
- “Zic Elxani”
- “Zic İlxani”
- “Muiniyyə” (Risale “Muiniyyə fi elm əlhayya”)
- “Hall”
169 Artıq belə bir nəticələrdən sonra qeyd etmək olar ki, “Zic Şah Cahani” əsərinin müəllifi hind astronomu Əbu Mulla Fərid Dəhləvi və “Zic Məhəmməd Şahi” əsərinin müəllifi Hindistanın böyük alimi Savoy Cay-Sinq belə bir astronomik kataloqları tərtib edərkən, Tusinin fəaliyyətini və Marağa rəsədxanasında aparılan astronomik müşahidə- ləri dərindən öyrənərək, özləri üçün müsbət nəticə əldə etmişdilər. Nəzərə almaq lazımdır ki, Savoy Cay-Sinq öz kataloqunu yaradarkən artıq XVIII əsrin ortası idi və qeyd etməliyəm ki, “Zic Elxani”nin yaradılmasından 500 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də dünya astronomları bir mənbə kimi Tusinin əsərindən istifadə edirdilər. Həmin dövrə qədər Avropanın rəsədxanalarında fəaliyyətdə olan astronomik cihazların tam təkmilləşməsi prosesi gedirdi. Yəni, optikalı cihazların istehsalı baş verirdi. Asiyanın rəsədxanalarında çalışan astronomlar müşahidələr aparmaq üçün bilavasitə Avropada istehsal olunan cihazlardan istifadə etməyə üstünlük verməyə başlamışdılar. Hindistanın görkəmli dövlət xadimi Cavaxarlal Nehru Savoy Cay-Sinq haqqında belə bir fikir söyləyib: “Vaxtilə Savoy Cay-Sinq hələ astronomiya müşahidələrinə başla- mazdan əvvəl Avropada astronomiyanın nəzəri və təcrübə səviyyəsi ilə tanış olur və belə qərara gəlir ki, Şərq alim-
170 lərinin bu sahədə nailiyyətləri Avropa alimlərinin işlərin- dən geri qalmır və o, optikasız astronomik cihazlar qurur”. Maraqlı odur ki, Tusi astronomiyaya dair “Zic İlxani”- dən hələ xeyli qabaq elmi baxımından çox dəyərli bir əsər yazmışdır. 1235-ci ildə tamamladığı həmin əsəri alim, Kuhistan ismaililərin rəhbəri Nəsirəddin Möhtəşəmin oğlu Muinəddin Əbu aş-Şəmsin şərəfinə “Muiniyyə” (Risale “Muiniyyə fi elm əlhayya”) adlandırmışdır. N. Ə. Əbdül- qasımova qeyd edir ki, bu əsərdə N. Tusi planetlərin yerləşməsini qabaqcadan hesablamaq məqsədilə Ptolomey tərəfindən işlənmiş kinematik modelə xeyli dəyişikliklər etmişdir. Bu dəyişikliklər sonralar müsəlman alimləri və Kopernik tərəfindən davam etdirilmişdir... Bir qədər sonra monqolların istilası ərəfəsində Tusi həmin əsərə əlavə olaraq fars dilində “Hall” əsərini yazmışdır. Hər iki əsərin Qahirə və Tehran variantları indiyə kimi saxlanmaqdadır. Bu əsər “Zic Elxani” əsərinin yaranmasında stimulyator rolunu oynamış və alimlər tərəfindən geniş təhlil edilirdi.
tərkibində olan hər dörd bölməni (hissələr) fəsilləri ilə birlikdə sadalamağı oxucular üçün maraqlı olar.
1 Azərbaycan Beynəlxalq Universiteti. Nəsirəddin Tusinin 800 illik yubileyinə həsr edilmiş Respublika konfransının materialları. Bakı, 2001. Professor N. Əbdülqasımovanın məruzəsi, səh. 375
171 I bölmə iki fəsildən ibarətdir: Birinci fəsil astronomi- yaya girişdən, yəni astronomiyanın şərhi üçün lazım olan əsas həndəsi anlayışlardan, ikinci fəsil isə fizikanın bəzi məsələlərindən (xüsusilə mexaniki hərəkətin iki növündən düzxətli və dairəvi hərəkətdən) bəhs olunur. II bölmə on dörd fəsildən ibarətdir: Bunlar Göy cisimlərinin quruluşundan bəhs edir. 1. Yerin və Göyün kürəvi olması haqqında; parlaq göy cisimlərinin görünməsi və yox olması haqqında; doğub- batan (qütbdən uzaqlaşdıqca) göy cisimlərinin görünməsi- nin və yox olmasının müddəti haqqında; Göy cisimlərinin yerləşməsi, hərəkəti haqqında; 2. Ulduzların məxsusi hərəkəti, Göy sfrasının əsas dairələri və nöqtələri haqqında; 3. 8-ci sferada yerləşən hərəkətsiz ulduzların vəziyyəti- nin izahı haqqında; 4. Göy cisimlərinin həmçinin Günəşin hərəkəti haqqında; 5. Ayın hərəkəti haqqında; 6. Günəşdən daha uzaqda yerləşən (Yer və Venera) planetlərin hərəkəti haqqında; 7. Göy cisimlərinin və Merkurinin hərəkəti haqqında;
172 8. Göy cisimlərini və ekliptik enliyi məlum 6 planet, (5 planet – Merkuri, Venera, Mars, Yupiter və Saturun – R. D.), Günəş, Ay, aşağı və yuxarı planetlər) haqqında; 9. Göy cisimlərinin yerləşdiyi sektorlar haqqında; 10. Planetlərin düz və tərs hərəkəti haqqında; planetlərin görünməsi və yox olması haqqında; onların görünən dayanacaqları haqqında; göy cisimlərinin hərəkətinin yavaşılması, sürətlənməsi və stabilləşməsi haqqında; 11. Aşağı planetlərin parallaksı haqqında; 12. Ayın fazalarının görünmə şərtləri haqqında; 13. Ayın və Günəşin tutulması və tutulmaların növləri haqqında; 14. Göy cisimlərinin görünməsi, yox olması haqqında. III bölmə on iki fəsildən ibarətdir: Bunlar riyazi coğrafiyaya həsr olunub. 1. Yerin kürəviliyi və onun Kainatda mərkəzliyi haqqın- da; Yer ekvatoru haqqında; Yerin şimal və cənub yarım- kürələri haqqında; coğrafi uzunluq və enlik koordinatları haqqında; Yeddi iqlim haqqında; 2. Yer ekvatorunda yerləşən sahələr və onların xüsusiy- yətləri haqqında; 3. Enliyin ekliptikanın meyl bucağından kiçik olan sahələrin xüsusiyyətləri haqqında; Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|