Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Zic Elxani”
- “Zic Şah Cahanı”
165 xanaların fəaliyyət göstərmələrində, böyük bir müddət fərqi, yəni, ən azı 150 il fərq var idi. Elmi ocaqlarda həmin il fərqli elmi nəticələrin əldə olunması üçün həddindən artıq böyük müddət sayılır. Marağa rəsədxanasında aparılan elmi təcrübələr, astronomik müşahidələr və əldə olunan elmi nailiyyətlər miqyasına görə, Tixo Brage rəsədxanasına qədər, tikilən bütün rəsədxanalarda əldə olunan elmi nailiyyətlərdən çox üstün idi. Etiraf etməliyik ki, Səmər- qənd astronomları bir çox fəaliyyətlərində Marağa rəsəd- xanasındakı işlərin nəticələrindən istifadə etmişdilər. Azər- baycanın tanınmış alimləri H. Məmmədbəyli, Z. Xəlilov, Fərəcov bu faktı qətiyyətlə təsdiqləmişdilər. İllik pressesiyaların qiymətini göstərməklə, bir çox şeylər aydınlaşar:
Ptolemey – 36 // ,0
Əlbəttani – 54 // ,4 Əl-Sufi – 55 // ,0 Nəsirəddin – 51 // ,4 Uluqbəy – 51 // ,4 Professor H. Məmmədbəyli bu barədə yazır: “Marağa rəsədxanasında 256 şəhərin coğrafi koordinatları cədvəli tərtib olunmuşdu və bu cədvəl “Zic Elxani”yə daxil edil-
166 mişdir. Belə bir cədvəl “Zic Uluqbəy”də də vardır. Aparılan tədqiqat nəticəsində aşkar edilmişdir ki, bu cədvəl “Zic Elxani”dən mexaniki sürətdə “Zic Uluqbəy”ə köçürülmüşdür. Yalnız burada Səmərqənd şəhərinin koor- dinatları yenidən tərtib edilmişdir. “Zic Uluqbəy”də də triqonometrik funksiyalardan sinus və tangensdən hər dəqiqədən bir qiymətini verən cədvəllər vardır. Lakin bu cədvəllər Marağa cədvəllərinə nisbətən daha dəqiq tərtib olunmuşdur. Həmin funksiyaların qiyməti dördüncü altmışlıq rəqə- minə qədər dəqiqliklə verilmişdir. Uluqbəy rəsədxanası ilə Marağa rəsədxanasını bir-birilə müqayisə etdikdə göstər- məliyik ki, Marağada aparılan elmi işlər həm nəzəri, həm də təcrübi cəhətdən Səmərqənd rəsədxanasına böyük təsir göstərmişdir. Bununla belə hər bir rəsədxananın öz müstə- qil elmi fəaliyyəti olmuşdur”. 1
alimi Tusinin və onun rəhbərlik etdiyi elmi işlər Uluqbəy rəsədxanasının astronomları üçün bir çox işlərdə istiqamət- verici, Marağa rəsədxanası isə oriyentir məntəqəsi rolunu oynayırdı.
1 H. C. Məmmədbəyli. Mühəmməd Nəsirəddin Tusi. Bakı, “Gənclik”, 1980. səh.148
167 Ümumiyyətlə, Orta əsrlərdə hər hansı bir rəsədxana yaradılanda astronomik müşahidələrin aparılması üçün, Tusinin yaratdığı rəsədxanada aparılan elmi-praktik işlər stimulyator rolunu oynamış və hər bir xırda elmi təcrübələrdən zərurət kimi istifadə edilmişdir. Məhz bu səbəbdən Marağada hazırlanmış və ixtira edilmiş astrono- mik cihazların quruluşu Avropa astronomlarına məlum olmuşdur. Tixo Brage Kopenhagendə yaratdığı rəsədxana- da Marağada ilk dəfə icad olunmuş fırlanan kvadrantın bir neçəsi (burada onlara azimutal kvadrant da deyirdilər) və Divar kvadrantının da bir nümunəsi orada tapılmışdır. Onun, semisirkuli öz inkişafı nəticəsində müasir astrono- miyada işlənən “Universal” cihazına çevrilmişdir. Bu on- dan xəbər verir ki, Tixo Brage hələ, Kopenhagendə məşhur elm ocağını yaratmamışdan əvvəl, tabeliyindəki alimləri, Marağa rəsədxanasının dövri fəaliyyətini dərindən öyrən- məkdən ötrü, Azərbaycana yollamış və şəxsi işlərin görül- məsi üçün qiymətli məlumatlarla yanaşı, həm də lazımlı materiallar əldə etmişdir. Marağada icad olunan və istifadə edilən bütün avadanlıqlar və cihazlar dünyada fəaliyyət göstərən bütün astronomların, riyaziyyatçıların, xəritə- şünasların və coğrafiyaşünasların diqqət mərkəzində idi. Marağada aparılan müşahidələrin dəqiqliyi, bir çox Av- ropa və Asiya rəsədxanaları üçün ideal olmuş, yalnız XVI
168 əsrin axırında Tixo Brage tərəfindən aparılan müşahidələ- rin dəqiqliyi onları arxada qoymuşdur. Hindistanın Caypur rəsədxanası nəinki öz ölkəsində, həm də Asiyanın cənubunda məşhur astronomik müşahi- dələr ocağı sayılmışdır. Həmin rəsədxanada Şah Cahanın (1628-1659) və Məhəmməd Şahın (1719-1748) dövrlərin- də iki dənə astronomik kataloqlar “Zic Şah Cahanı” və “Zic Məhəmməd Şahi” – tərtib olunmuşdur. Bu katalo- qun bir neçə alimlər tərəfindən aparılan dəqiq tədqiqi gös- tərir ki, onun tərkibi üçün düzəldilmiş müşahidə proqramı Səmərqənd və Marağa rəsədxanalarında aparılmış müşahi- də proqramından ibarətdir. Buradakı bir çox cədvəllərin bəzisi “Zic Elxani”də olan cədvəlin surətindən ibarətdir. Nəsirəddin Tusi “Zic Elxani” əsəri üzərində işləyir Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|