Ramiz Dəniz
Yüklə 4,12 Mb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Elm tarixi”
- “Zic Elxani”, “Astrolyabiya haqqında traktat”, “Təhrir Məcəsti”, “Astronomiya xatirələri”, “Otuz fəsil”
- “Otuz fəsil”
- “Biliklərin sonu”
149 ...Xarici alimlərdən bir çoxunun İslam elmini əhəmiy- yəti, bizim bildiyimizin, ədəbiyyatımızın və mədə- niyyətimizin əzəməti haqqında xeyli söz söyləmələrinə baxmayaraq, hələ də çox adamlar tapmaq olur ki, özlərini elm, elmlər tarixi, fikir, mədəniyyət, fəlsəfə, tərbiyə, əxlaq, sənət və s. haqqındakı əsərlərdə və məqalələrdə İslamın adını çəkmir, hətta müsəlman alimlərinin böyük və yaradıcı xidmətlərinə işarə də etmirlər. Belə demək mümkün olduğunu güman etmirəm ki, bu şəxslər İslamdan və islam irsinnən tamamilə bixəbər olsunlar. Daha çox güman var ki, onlar İslam haqqında bir növ “susmaq yolunu” əsas götürürlər, beləcə düşmənçilik əməllərini yerinə yetirirlər... Necə ola bilər ki, bir müəllif nücum elmi, onun inkişafı və yeni asimanşünaslıq haqqında kitab yazsın, ancaq İslam alimlərinin və asimanşünaslarının adını çəkməsin?” 1
Bildirmək lazımdır ki, Tusi rəsədxananın daxilində eyni zamanda tərcümə mərkəzi də yaratmışdı. Corc Sarten “Elm tarixi” əsərində yazır: “Əlbəttə, Azərbaycan Marağa tərcü- mə mərkəzi Nəsirəddin Tusinin rəhbərliyi altında fəaliyyət göstərirdi. Klassik yunan və ərəb alimlərinin tərcümələri hazırlanırdı... Xristianlar öz məlumatlarını fərasətlə bu kitablardan alırdılar. Bu zaman müsəlmanlar çox inkişaf
1 A. Rzayev. Nəsirəddin Tusi həyatı, elmi, dünya görüşü. Bakı, “İrşad” İslam araşdırmaları mərkəzi, 1996. səh. 217-218.
150 etmişdilər və xristianlar həmin nailiyyəti əldə etmək istəyirdilər”. Bu problemə toxunan İran alimi doktor Səfa yazır: “Abbasilər dövrünün əvvəlində hicri VI əsrin sonunadək riyaziyyat sahəsində və riyaziyyat elmi bölmələrində məşhur alimlərin meydana çıxmasına baxmayaraq onların əsərlərində çətin anlaşılan, şübhəli məsələlər çox idi. Bu kitablarda bir məsələlər dəqiqləşdirilməli, şərh olunmalı və izah edilməli idi. Bu böyük işi görə biləcək və onu axıra çatdıra biləcək bir alim var idisə, o da... Xacə Nəsirəddin Tusi idi... o, riyaziyyat sahəsində bir çox tərcümələri diqqətlə, incəliklə öyrənib düzəldir, təshih edirdi və nəticədə sistemli, düzgün nöqsansız əsər yaradırdı”. Tusinin bu mühüm fəaliyyəti haqqında yazan alimlərin əksəriyyəti göstərirlər ki, o, bu tərcümələrdə yunan sözləri- nin yerinə kor-koranə ərəb sözlərini qoymurdu, yunan müəlliflərinin işlətdikləri qəliz riyazi mətləbləri açmağa cəhd edirdi; mahir bir ustad kimi əsərlərin məqsəd və məvhumlarını açmaq üçün düzgün ibarələr işlədirdi; yunan alimlərinin əsərlərinin tərcümələrini riyaziyyat elmini tədris etmək üçün sistemli şəkilə salırdı. 1
1 B. Rzayev Bəşəri düha: Mühəmməd ibn Mühəmməd ibn Həsən – Nəsirəddin Tusi (XI) Bakı, “ADPU nəşriyyatı”, 2014. səh. 72-73
151 Tusi tərəfindən astronomiyaya aid çoxlu kitablar və traktatlar yazılıb. “Zic Elxani”, “Astrolyabiya haqqında traktat”, “Təhrir Məcəsti”, “Astronomiya xatirələri”, “Otuz fəsil” və s. “Astrolyabiya haqqında traktat”a dair akademik F. Maqsudovla H. Məmmədbəyli yazırlar: “Astrolyabiya – daşınan astronomik alətdir. Onun köməyi ilə müşahidə aparan dayandığı yerin coğrafi koordinatını təyin edə bilərdi. Tusinin bu kitabı geniş yayılmışdı. Tusinin başqa astronomik əsəri “Otuz fəsil” adlanır. Onun planetlərin hərəkətinin nəzəriyyəsinə həsr etdiyi vacib nəzəri işi “Astronomiya xatirələri” sayılır... Lakin adi suala cavab vermək vacib olardı. Bütün nəzəri suallarda Nəsirəddin Tusi, planetlərin heliosentrik nəzəriy- yəsinə əsaslanırdı. Kopernikin helosentrik sistemi planı yaranandan sonra da Nəsirəddin Tusinin astronomik işləri öz əhəmiyyətini itirməmişdi”. 1
Astronomiya elmində öz araşdırmaları ilə məşhur olan Marağa rəsədxanasının bəzi alimləri haqqında məlumat vermək lap yerinə düşərdi. Çünki onların gördükləri elmi işlər tez bir zamanda bütün Yaxın Şərqə, oradan isə Cənubi-Şərqi Avropaya
1 Ф. Максудов, Г. Дж. Маммедбейли. Мухаммед Насирэддин Туси. Баку, «Гянджилик», 1981. стр. 29-30
152 yayılaraq, cürbəcür sahələrin mütəxəssislərini valeh edirdi. Bu səbəbdən Marağa rəsədxanasının bir neçə istedadlı alimləri Azərbaycanın hüdudlarından da kənarda tanın- mağa başlanırdılar. Belə bir nəticə ilə hər bir elmi-tədris ocağı fəxr edə bilərdi. Şamaxı astro-fizika rəsədxanasının rəhbəri akademik Hacıbəy Sultanov haqlı olaraq bildirmişdi ki, Marağa astronomik rəsdxanasının astronomiya və riyaziyyat məktə- bi sonrakı dövrdə Qərbi Avropada, Çində, Orta Asiyada, həm də Hindistanda fizika-riyaziyyat elmlərinin inkişafına çox böyük təsir göstərmişdir. Mahmud ben Məsud Qütbəddin Şirazi (1236-1311) Şiraz şəhərində anadan olmuş gəncliyini də orada keçirmişdir. O, Tusinin tələbəsi olmuş və astronomiya, riyaziy-yat elmlərini müəllimindən öyrənmişdi. Qütbəddin 1282-ci ilə qədər Marağada çalışır və bundan sonra o, monqolların səfiri kimi Misirə göndərilir. İlk dəfə o, Misirdə Aralıq dənizi və onun ətrafındakı torpaqların xəritəsini tərtib edir. Qütbəddin ərəb dilində, öz dövrünün astronomik və coğrafi nailiyyətlərini əks etdirmiş “Biliklərin sonu” adlı qiymətli əsər yazmışdır. Bundan sonra o, “Dürrətül tac” (Tacın dürləri) adlı ensiklopediya mahiyyətli bir kitab da tamam- lamışdır. Yüklə 4,12 Mb. Dostları ilə paylaş:
|