43
Dorivorlik xususiyati:
Bargi
tarkibida har xil moddalar, jumladan, alkaloidlar, oshlovchi
moddalar
va efir moylari bor, ulardan tibbiyotda raxit kabi kasalliklami davolashda
foydalaniladi
.
Qayindoshlar (Betulaceae) oilasi
Bu oilaning vakillari daraxt va buta o‘simliklaridir. Barglari
oddiy tuzilgan, cheti yirik yoki mayda tishchali, patsimon
tomirli yonbargchalari mayda, tez
to‘kilib ketadi. Barglari navbat bilan joylashadi. Oilaning turlari ayrim jinsli, guli bir uyli.
Urug‘chi va changchi gullari kuchalaga o‘xshash to‘pgul hosil qiladi. Kuchalasi tangacha
qo’ltig‘ida joylashgan. Tangacha yonbargchalar bilan birga o‘sib ketgan gulyon bargchalardan
iborat. Mevasi quruq yong‘oq shaklida. Oiladagi turkum turlarining mevasi morfologiyasiga
ko‘ra bir-biridan farq qiladi.
Jumladan, qayin va qandag‘och turkumlariga mansub
daraxtlarning mevasi mayda yong‘oqchadan iborat bo‘lib, pardasimon qanotchalari bor. Grab
va o‘rmon yong‘og‘ining mevasi qanotchasiz bo‘lib, hidli. O‘rmon yong‘og‘ining mevasi
birmuncha yirik, iste’mol qilinadi. Oila tarkibidagi Betula, Alnus,
Carpinus, Corylus
turkumlari, ayniqsa, diqqatga sazovor.
19
Sistematikasi
Bo‘lim
. Magnoliyatoifa (gulli, yopiq urug‘li) o‘simliklar (Magnoliophyta yoki Angyospermae)
- Магнолиевые или Цветковые, или Покрытосеменные
Ajdod (sinf).
Magnoliyasimonlar (ikki urug‘pallalilar) (Magnoliopsida yoki Dicotyledones) -
Магнолиевые или Двудольные
Ajdodcha (sinfcha)-
Temirdaraxtkabilar (Hamamelididae) - Гамамелисовые
Qabila. Qayinnamolar (Corylales)
- Берёзовые
Oila.
Qayindoshlar (Betulaceae S.F.Gray) - Берёзовые
Turkum.
Qayin (Betula L.) - Берёза
Bu turkumning vakillari daraxt va buta o‘simliklardir. Ularning tanasi va shoxlarining
po‘stlog‘i silliq, oq va jigarrangda bo’lib, yupqa po‘st tashlab turadi. Tanasining tubidagi
po‘stlog‘i bo‘yiga ingichka yoriladi, rangi qorayadi. Kurtak va barglari navbat bilan joylashadi.
Barglari oddiy tuzilgan bandli, tez to‘kiladigan yonbargchalari bor, kuzda to‘kilib ketadi. Barg
plastinkasi butun,
yumaloq va lanset shaklida, cheti tishchali, patsimon tomirli. Ular bir uyli,
ayrim jinsli daraxt. Changchi gullari kuzda hosil bo‘ladi, ular silindrsimon kuchala bo’lib,
shoxining uchida bittadan joylashadi. Qayin 40 yoshgacha yaxshi o‘sadi, so‘ng o‘sishi
susayadi. U 100-120 yil yashaydi. Turkumning 100 dan ortiq turi bo‘lib, ularning ko‘pchiligi
MDH da uchraydi. Ular tundra mintaqasidan dasht mintaqasigacha tarqalib,
kata-katta
o‘rmonzorlar hosil qiladi. Qayinning yog‘ochi qattiq bo‘lib, mexanikaviy xususiyatiga ko‘ra
emanning yog‘ochidan qolishmaydi. Yog‘ochining tevaragi oq-sariq yoki oq qizg‘ish rangda,
mexanikaviy xususiyatlari yuqori, qattiq, bukiluvchan, bir xil tuzilgan. Undan faner, miltiq
qo‘ndog‘i
tayyorlanadi, bochka, va boshqalar yasaladi. Undan pista ko‘mir tayyorlanadi va
19
A.K. Qayimov, E.T. Berdiyev
Dostları ilə paylaş: 
