ŞƏ r q -q o r b

P Y E R   B U L
(1912-1994)
İNTƏHASIZ GECƏ
Monim  adım  Oskar  Vcnsandır.  Subayam.  M onpamas  m oholla- 
sindo  kiçik  kitab  dükanım  var.  Bu  yaxınlarda  olli  yaşım  tamam 
olmuşdur.  Hamı  kimi  mon  do  müharibodo  iştirak  ctmişəm.  Z ən - 
nimcə,  insan  ömrü  üçün  bir müharibo  kifayotdir.
Çoxlu kitab oxuyuram.  Moni clm, odəbiyyat vo  fəlsəfo ycnilik- 
lori  maraqlandırır.  Bozon  yaşamaq  problcmi  üzorindo  düşünürom 
vo  bu,  əsrarəngiz  şcyləro  əlan  toləbatımı  tamamilə  ödəyir.  Atom 
nüvəsini  parçalaya  bilon  alim lərin  koşf  qabiliyyətinə  moftunam. 
İndiki osrdo doğulduğumu ağlıma gotirondo  heyran olduğuma görə 
bədənim  xofıfco  lorzoyo  golir.
Danışacağım  qcyri-adi  hadisoyo  yalnız  vo  yalnız  təsadüf n əti- 
cəsindo  rast olmuşam.  Buna  göro  hamin  tosadüfo  m innotdar oldu- 
ğumu  demirəm,  amma  ona  lanət  də  yağdırmıram.  Mən  bir  az 
fatalistom.  Lakin  düşdüyüm  vəziyyatdan  necə  çıxa  biləcoyim dən 
xəbərdar olmağı  çox  istərdim.
Bu hadisə  1949-cu il avqustun 9-da axşam başlandı.  M ən “G ün- 
bəz” in eyvanında oturmuşdum.  Yay günlərində bura gəlib sarin piva 
içə-içə yoldan  keçənlərə  tamaşa etmoyi  adot  cləmişom.  Bu d əfə də 
bclə  oldu.  Qarşımda  açıq  qəzct  var  idi,  yoldan  kcçənlərə  baxmaq 
məni  yoranda bir ncço sətir oxumaqdan ötrü qəzete  nazər salırdım.
Fikirləşirdim  ki,  işlər o qodər de pis gctmir.
Badarili m əhz bclo bir anda mənim həyatıma daxil oldu. ö z ü  da 
elə amiranə tarzda daxil oldu ki, bu, onun qeyri-adi şoxsiyyət oldu- 
ğuna  dəlalət cdirdi.
Stolumun  yanmdan  üç  dofə  golib  kcçon,  buradakılara  diqqotlo 
baxan adam bir ncça dəqiqə idi ki, nəzərim i calb cdirdi. O, romalılara 
moxsus qırmızı əba gcymişdi: bu cəhət m əni onun sifotindoki qəribə 
və  tamamilə  ycni  bir  xüsusiyyətdən  az  hcyrotləndirmişdi.  Bəlko,
236
sifot  cizgilorinin  nəcibliyi?  Bolkə  də,  cnli  vo  ozomotli  alnı,  yaxud 
yunanlara moxsus bumu!  Yaxud ola bilor ki, indiyodok hcç vaxt gör- 
modiyim  bürünc  rongli  dərisi?  Ortaboydan  xcyli  uca  olan  homin 
şəxs, m ənə oylənmok üçün gözlənilmodən Roma obası gcymiş Misir 
Allahını  xatırladırdı.
Onun horəkotlorini  izloyirdim. Ycno do yavaş-yavaş qarşımdan 
kcçdi.  Bir  qədor  inamsız  addımlayırdı;  güman  ctmok  olardı  ki, 
azmışdır, yolu soruşmağa da ürək cləmir. Görünür, nəhayat, qərara 
gəlib  qonşu  stolun  arxasında  oyloşdi.  Yaxınlaşan  ofısianta  monim 
qabağımdakı  parçı  clo  horəkotlo  göstordi  ki,  bu,  “clo  ondan  gotir” 
monasını  vcrmoli  idi.  Sifotindon  özünü  itirmiş  adama  oxşayırdı. 
Gördüm ki, bu adam tokco monim diqqotimi colb ctmoyib:  moııdən 
bir qədor aralı oturmuş cynokli, dazbaş, alçaqboy conab onu gözləri 
ilo az qala ycyirdi.
Bürünc rəngli dərisi olan adam, birqurtum  pivo içdi vo nifrəlin- 
don sifoti  bürüşdü.  O,  xəyala dalıb  xcyli  susdu, sonra mono baxdı.
Ciddi  torzdə:
-  Dostum, -  dcdi, -  m əno çox böyük lütf göstərməyə razı  olub. 
indi  ncçənci  əsr olduğunu dcyo bilorsonmi?
-  Bağışlayın? -  dcya cavab vcrdim.
O,  sözünə  davam  ctdi:
-  İndiki əsrin nömrəsini m ənə desoydin, səno minnotdar olardım.
Sualın m əndə doğurduğu hcyroti  digor bir cəhət çətin  ki  azalda
bilardi: naməlum adam latın dilində danışırdı. Bu dili pis bilmodiyimo 
görə  naməlum   adamın danışığını  çotinlik  çokmodon  başa düşür vo 
ona  cavab  verməyi  bacanrdım.  Biz  klassik  latın  dilində  danışırdıq. 
Həm in  söhboti  mümkün  qədər olduğu kimi  nəzərinizə çatdırıram.
Ə w ə lc ə  clə fıkirlaşdim ki, səfch zarafatlar həvəskanna rast g əl- 
mişəm. Lakin onun özünü büruz.o vcrən ehtiramlılığı m əni bu güma- 
nımdan  ol  çakm oyo  m ocbur  ctdi.  Bolko,  dəlidir?  Bütün  bunlara 
baxmayaraq, onunla cyni  ahongdo danışmağı  qorara  aldım.  Dcdinı:
-   Vətondaş,  sono  böyük  momnuniyyətlo  cavab  vcrorəm.  Biz 
iyirminci əsrin ortalarında yaşayırıq.  Daha dəqiq dcsok, min doqquz 
yüz qırx doqquzuncu  ildə.
Namolum  adamın  sifətində  kədərli  heyrət  ifadəsi  göründü. 
O, tonə  ilə m əno baxıb dcdi:
-   Ah,  dostum,  kim  səno  öyrədib  ki,  başqa  bir  dövrdon  buraya 
gələn  vo  ona  göro  do  burada  tək-tonha  olan  adamı  olə  salasan!

---

Mon lap yaxşı bilirom ki,  indi sonin yalançı dilinin dcdiyi kimi, min 
doqquz yüz qırx doqquzuncu il dcyildir, monim haqq-hcsabım  düb- 
bodüzdür,  mon  Badari  kralhğını  toxminon  sokkiz  min  il  bundan 
o w ə l  tərk etmişəm.  O zaman  bizdo doqquz mininci  il  idi.
Dəfələrlo cşitmişdim ki, ruhi  xəstələrlo mübahiso etmok olmaz. 
Görünür,  bu  adam  başqa  əsrdo  yaşamağı  fikirloşmok  dəliliyino 
tutulub.  Brantonun  qodim  Badari  şəhorinin  xarabalıqlarmı  bu 
yaxınlarda  k əşf  etmosi  haqqında  bir  dofə  moqalo  oxuduğum 
yadıma düşdü. O zaman mon həmin alimin apardığı qazıntılar sayə- 
sində  adamların  xobər  tutduqları  qəribə  m ədəniyyətlə  maraqlan- 
mışdım.  Dcyosən,  homin  məqaləlori  oxumaq  bu  zavallının  ağhnı 
olindən  almışdı.
Mon  tələsm odən  homişo  eyni  ahonglo cavab vcrirdim:
-   Ey  naməlum  şəxs,  mon  gözəl  Badari  modoniyyətinin  qcyri- 
adi qodimliyi barəsindo soninlə nıübahisə ctmirom.  Lakin bunda da 
allahları  şahid  çağırıram  ki,  səni  əlo  salmağı  ağlıma  bclə  gotirm o- 
mişəm.  Sözlərimin  mənası  yalnız  o  idi  ki,  bizdə  xristian  tarixi  ilə 
min  doqquz  yüz  qırx  doqquzuncu  ildir.  Ey  müdrik  insan,  vaxtın 
nisbi  olduğu  sənə,  yəqin  ki,  məlumdur.  Buna  görə  də  biz  eyni 
zamanda  həm  Milad  günündən  kcçon  iyirminci  osrdo,  həm   də 
bizim  tarix  hesabımız,  haqqında  danışdtğın  modoni  və  m oşhur 
şohərin sakinlərinin  tarix hesabı  ilo ümümi  olsa,  on  səkkiz mininci 
ildə, yaxud ona yaxın bir dövrdə yaşaya  bilərik.
Bu  sözlor onu  sakitləşdirdi.  Namolum  şoxs  dərin  xoyala  daldı, 
deyosən,  m ürəkkəb hesablama  aparırdı.  N əhayət,  dilləndi:
-   Dostum,  sənin  sidq-üreklə  danışdığma  şübhə  etdiyim ə  görə 
məni bağışla, amma ne cür mürokkob problemi holl ctmoli olduğumu 
bilsən, məni  qınamazsan.  Sənə etibar əlam əti olaraq, sirrimi  açmaq 
istoyirəm.  Güman  etmirəm  ki,  sirr  açmağım  məni  buraya  göndor- 
miş  elm deryast -  Akademiyanı  narazı  salsın.  Üstəlik sənin sifətində 
bir qədər  kəmağıllılıq  əlam ətləri  görürəm .  Bu,  bizim  üçün  insanın 
etibarh  olmasına teminatdır.  Açıq  danışmağıma  göre  məni  bağışla, 
oslində bu, bütün badarililərə xas olan cəhetdir. Daha ferasətli olsay- 
dın, sirrim senin nəzorindən qaçmazdı. Eşit v ə agah ol.  M ən zaman 
səyahətine  çıxmışam.  Adım  A m un-Ka-Zaylatdır.  Dediyim  kimi, 
buraya m əşhur Badari şeherinden gəlmişəm. Mən oranı öz vaxtım ile, 
bir neçe deqiqə əvvəl terk ctmişem ki, bu da Y er vaxtının təxminon
səkson osrinə bərabərdir. Mən kral elmi institutunun alimiyom. Vaxt 
maşınmı  sınaqdan  kcçirmok  monə  həvalo  olunmuşdur;  səyahetin 
müddotini bizim clm deryası institutumuz müəyyen etmişdir. İndiyo- 
dok  homkarlarımdan  biri  qısa  müddətli  təcrübəler  aparmışdır.  O, 
yaxşı  öyrondiyimiz romalılar dövrünədək gedib çıxmışdır.  İndi sən 
latın  dilində  asanhqla  danışmağımın  səbobini  başa  düşürsən.  Mon 
homin dövrün paltarını  gcymişəm.  Elə zənn cdirdim ki, osrlor boyu 
əba  da  dil  kimi  qorunub  saxlanmışdır;  təəssüf ki,  səhv  etmişəm. 
Maşını iyirmi min il irəliyə qurmuşdum, bu, hələlik gcdə bildiyimiz- 
dən böyük müddətdir. Yolda başa düşdüm ki, həmin müddət birdon- 
biro  qot cdilo  bilməz.  Belə  olduqda  yəl  üstündə  dayanmağı  qərara 
aldım və bir ncço doqiqə ə w ə l burada dayandım. Zonnimco, clo bir 
dövrdə  dayanmışam  ki,  həmin  dövr  bizimkindən  təqribən  səkkiz 
min il aralıdır. Açığını dcyim ki, öz hesablamalarıma əmin deyiləm, 
buna  görə də onlan  yoxlamaq istərdim.
Bütün bunlar nə qedər qəribe görünso də, mon onun düz danış- 
dığına inanmağa başlayırdım. O danışdıqca ruhi vəziyyətino şübho- 
lərim yox olurdu.  İndi mən vəcdə gəlmişdim, bu, bəlkə də öz ağlı- 
mın  zəifliyinə  dolalot  edirdi.  O z-özüm ə  deyirdim  ki,  qarştmdakı 
şəxs  əsil  badarilidir,  tarixən  mövcud  olduqlarını  Brantonun  öz 
“Badarinin  m ədoniyyəti”  əsərində  sübut  ctdiyi  adamlardan  biridir. 
Əsl  m öcüzə  idi:  m ən  qcyri-adi  hadisənin  şahidi  olmuşdum! 
Zamana  səyahət!  Bu,  ola bilərm i -  Uellsin  fantaziyası  doğru  çıxır! 
Qarşımda m inlərlə sual  dururdu.
Nam əlum   adam  ise sözünə davam  cdirdi:
-  
Oğlum,  təeccübləndiyini  başa  düşürəm.  Görünür,  Badarinin 
gözol m ədəniyyətindən qətiyyən xəbərin yoxdur. Bolkə də, monim 
bir neçə  doqiqəlik  səyahətim   m üddətində  Yerdə  kcçon  səksən  osr 
ərzində...
H ətta klassik latın  dilindo  deyilmiş  bu hipotezə soyuqqanlıhqla 
qulaq  asa bilməzdim.  Namelum  adama  stolumun  arxasında  oyləş- 
m əyi, sağ-salam at gelişi və bizim görüşümüz şərofıno birlikdo bado 
qaldırmağı tek lif etdim.  O, naz eləm edi. N ə içmək istədiyini səruş- 
dum. Cavab verdi ki, bu kölonin  indicə gətirdiyi  iyrənc horraya hcç 
bir vəchlə e l vurmayacaq. Amma bir neçə gün əvvel (onun vaxtı ilə 
hesablansa) Roma dövründə gətirilmiş içkinin dadı çox xoşuna gol- 
mişdir.  Həm in  içki  yaqut rəgdə  idi  ve  romalılar  onu  vinum  adlan- 
dınrdılar.  M ən  iki  butulka əla  Burqundiya şərabı  sifariş  vcrdim.
239

---